XXI ғасыр. Іші-сырты жылтыраған зәулім сарай. Ыстығы мен суығы да, ішері мен тіске басары да табылатын аста-төк дастарқан. Даңғырлаған музыка. Ащы судың буымен алқына-жұлқына билеген кәрі мен жас. Көзбояушылық, бос сөз, жөнсіз мақтау. Өкінішке қарай, бүгінгі қазақ тойының сиқы осы.
Соңғы он-он бес жылда қазақтың тойы тәрбиелік мәнінен айырылып, бақталастық пен бәсекелестіктің, ысырапшылдық пен астамшылықтың алаңына айналды. Бүгінде көрпесіне қарай емес, жұрттың сөзіне қарай көсіліп жүрген қазақтар шамасы жетсін-жетпесін, кредитке белшеден батып, дүбірлетіп той жасайды. Қазақ тойындағы ысырапшылдық – қоғамда бұрыннан қызу талқыға түсіп жүрген өзекті әрі жауыр болған тақырып. Талайдан бері сөз болып жүрген мәселеге сенат төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев та қосылды. Сенат спикері тойдағы астамшылық пен бейбастықты тоқтатып, бауырлас өзбек, түрік, түрікмендерден үлгі алуға шақырған еді. Sputnik Қазақстан тілшісі депутаттар мен асаба-әншілерден мемлекет қайраткерінің ұсынысына қалай қарайтынын сұрап көрді.
"БАҚ-та үйлену және басқа да тойларды жаңа үлгіде өткізуге қатысты пікірталастарды қолдаймын. Көзбояушылық, даңғазалық, ысырапшылдыққа жол бермей, бауырлас өзбек, түрік, түрікмен xалықтары сияқты ұлттық дәстүрге баса мән беруіміз қажет", — деп жазған еді Тоқаев твиттердегі парақшасында.
Аста-төк ысырапшылдық қазақ қоғамында баяғыдан сөз болып жүргеніне қарамастан, билік басындағы ағаларымыз енді ғана қосылып жатыр. "Ештен кеш жақсы" демекші, оған да шүкір. Тоқаевтың той форматын өзгертуге қатысты ұсынысы әлеуметтік желілерде бірден қызу талқыға түсті. Дені мемлекет қайраткерінің бір ауыз пікіріне риза болып, қолдап жатыр.
"Бізді қырғыздармен салыстыруға болмайды"
Мәжіліс депутаты Бақытбек Смағұл да жоғары палата төрағасының ұсынысын толық қолдайтынын білдірді. Айтуынша, мол дастарқан жайып, мықты асаба жалдаумен екі жас бақытты болып кетпейді. Сондықтан, әркім "көрпесіне қарай көсілгені" жөн деп санайды.
"Тоқаевтың айтқанын қолдау керек. Себебі, қазіргі таңда Тәжікстанның өзінде мемлекет басшысы тойға қанша адам қатысу керек, дастарқанның шығыны қанша болуы керектігін нақтылап белгілеп берді. Неліктен? Бір адамның қолы жетіп жатады, енді бірінікі жетпей жатады. Тек қана мол дастарқан жайып, жақсы асаба жалдап, сол арада тілек тілеумен екі жас бақытты болмайды. Сол еңбек пен тәрбиенің қайдан келгенін жастарға түсіндіруіміз керек деп ойлаймын", — деді депутат.
Осы тұста, халық қалаулысы жаназадағы ысырапшылдық мәселесін де қозғады.
"Өлім барды шашады, жоқтың артын ашады" дейді халқымыз. Қара жамылып, қиналып жатқан кезде "сен мына малды союың керек, дастарқан осындай болуы керек" деген мүлде дұрыс емес. Әркімнің шама-шарқына қарай жасалғаны абзал. Сондықтан да той үшін кредит алып, даурықпа, даңғой, даңғазалыққа, ысырапқа барғаннан гөрі, керісінше ұлтымыздың құндылығын, ысыраптың обал екендігін ұғынып, сауапты іс жасағанымыз әлдеқайда дұрыс деп ойлаймын. Осы жағынан келгенде, Қасым-Жомарт Тоқаев халықтың көкейіндегі ойын айтты", — дейді Смағұл.
Жуырда бауырлас қырғыз елінің депутаты мемлекеттің ақшасына жасалатын тойларға бес жыл мораторий жариялауды ұсынған еді. Бақытбек Смағұлдан "Қазақстан да осы мәселені қарастырғаны дұрыс шығар, қалай ойлайсыз?" деп сұрап едік.
"Бұл ойланатын жағдай, бірақ Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтып отырғаны да үлкен ой салатын дүние. Депутаттар мұны қарастырады деп айта алмаймын, бірақ ойлану керек екен", — деп қысқа қайырды мәжілісмен.
Смағұлдың әріптесі Азат Перуашев болса, ысырапшылдыққа тосқауыл қою бүгіннің емес, болашақтың еншісіндегі мәселе дейді.
"Бұл өте күрделі мәселе. Себебі біз баласының қуанышын ағайын-туысқандармен бөліскісі келетін ата-анаға "қатты тойламаңдар, қонақ шақырмаңдар, туыстарды жинамаңдар" деп шек қоя алмаймыз. Қазақпыз ғой, әрқайсысымызда құда-құдағи, жекжат-жұрағат бар. Дәстүрді заңмен өзгерте алмаймыз, халық бұл жолға саналы түрде келуі керек. Әйтпесе, қазір заңмен тыйым салсақ, ертең, меніңше, адамдар бәрібір өз дегенін жасай береді. Сондықтан біз заң қабылдасақ та, менің оған үлкен күмәнім бар, оны жан-жақты, дұрыстап талқылауымыз керек. Қасым-Жомарт Кемелұлы азаматтық көзқарасын енді ғана білдіріп отыр. Ол кісі енді дамыған, қаншама жыл сыртқы істер министрі болды, көпті көрген, талай ұлттың салт-дәстүрін біледі. Ал біздің халқымыз әлі оған жетуі керек. Егер адамдар өз санасымен бұл жолға келсе, онда ол кез келген заңнан тиімді болады", — дейді халық қалаулысы.
Екінші жағынан, депутаттың айтуынша, қазір заман да өзгеріп бара жатыр.
"Жақында Алматыға бардым. Балалармен Көктөбедегі "Абай" деген мейрамханаға кіріп, террасаға шығып, суретке түсейік десек, бос емес екен. Не болды десек, тойға дайындалып жатыр. Сонда 30 шақты адамға ғана дастарқан жайылған. Той дастарқаны дегенде, мен таңғалдым. Сөйтсем, өзіміздің қазақтың жастары. Еуропада оқыған екен, ата-анасына тойды Еуропаның дәстүрімен тек қана жақын ағайын-туыстарды шақырып, өткізейік деген. Мұндай да үрдіс қазір пайда болды. Шымкентте тағы бір жақсы үрдіс басталды. Ол жақтағы жастар ата-анасы жинаған ақшаға той жасамай, жетім балалардың үйлеріне барып, оларға мейрам ұйымдастырады екен. Сондықтан уақыт өте біз осыған келеміз деп ойлаймын", — деді ол.
Ал жаназа, ас беру секілді қайғымен байланысты жайылатын дастарқанға шектеу қойған дұрыс деп санайды.
Десе де, Перуашев мырза үшін қазақтың тойынан асқан той жоқ екен.
"Ең көп қуанатын, қуанышымен барлығымен бөлісетін қазақтар ғой. Мен тіпті түрік ішіндегі қазақ тойын қалаймын", — деп ағынан жарылды депутат.
Ал мәжіліс депутаты Бекболат Тілеухан тойдағы астамшылықты тоқтатудың жолын ойластыру керек екенін айта келе, "мұны өзі шектеу мүмкін бе?" деп екі ойда қалды.
"Тоқаевтың сөзінде ақиқат бар, ысырапшылдықты тоқтату керек. Сөзінің жаны бар. Шынында да, шамадан тыс кредит алып, соңғы ақшасын бала-шағасының аузынан жырып, соны тойға ысырап қылуға мен де қарсымын. Оны қалай тоқтату керектігін ойлану керек", — деді ол.
Ал мемлекеттік деңгейде өтетін тойларға мораторий жариялауға қалай қарайсыз дегенімізде: "Бізді қырғыздармен салыстыруға болмайды", — деп қысқа қайырды.
Ұлы Абайдың өзі бес дұшпанның қатарына кіргізген "бекер мал шашпақ" – мәдениет саласының өкілдерін де алаңдататын өзекті мәселе. Театр және кино режиссері, кинодраматург, Қазақстанның халық әртісі Талғат Теменов тойдағы аста-төк ысырапты көріп, кейде шошынып кететінін де жасырмады.
"Соңғы 20-25 жылдан бері біздің болмысымызда, сана-сезімімізде, мәдениетімізде той жасау дәстүрі өзгерді. Шоу-бизнес той бизнес болып кетті. Осы той бизнесте кімдер тойға келеді, кім не киініп келеді, кім не алып келеді, кім кіммен сөйлеседі, кім кімнің жанына отырады — қып-қызыл бәсекеге айналды. Бұл ендігі 5-10 жылда кете қоятын дерт емес. Ол үшін сана өзгеру керек. Сана өзгеру үшін бір ұрпақ өзгеруі керек.
10-15 жылда арыла алмайтын дерт болды. Кейде бір жағынан тойлап жүргенге де шүкір дейсіз. Бірақ, асып-төгіліп жатқан ас, дастарқанға қойылған тамақтың 80-85 пайызы желінбей қалады. Ысырап. Адам басына неше түрлі ой келеді, осыған қарап, кейде қайырымдылық қорын құрса, сол қор тойдан қалған тамақты мұқтаж адамдарға, тіпті, жатақханада жатқан студенттерге таратса ғой деп ойлайсыз. Өйткені, ысырапты көріп, шошынасың. Баяғыда, Хайнань қаласына барған кезде дәмхананың төбесінен бір жазу байқадым. Ұлымнан аудармасын сұрап едім, "алған асыңызды бірақ жеп қойыңыз, асты тастаудан артық күнә жоқ" деп жазылып тұр екен. Міне, осыны түсіну керек", — дейді әртіс.
"Әртістер тойдың арқасында күн көріп отыр"
Қазақ тойының форматын өзгерту, ысырапшылдық пен даңғазалыққа жол бермеу – той арқылы нәпақасын тауып жүрген әншілер мен асабалардың қалтасын жұқартуы әбден мүмкін.
"Әзіл әлемі" театрының әртісі, белгілі асаба Қайрат Әділгерей де шоу-бизнес жұлдыздарының тойдың арқасында күн көріп отырғанын жасырмады.
"Тойдың арқасында қаншама адам жан бағып отыр – даяшылар, аспазшылар, фотографтар. Әр адам өзінің көрпесіне қарай көсілуі керек қой. Кредит алып, ұлан-асыр той жасап жатқандарды ешкім күштеп мәжбүрлеп жатқан жоқ. Бұл әр адамның өзінің қабылдап отырған шешімі. Тойдың арқасында әртістер күн көріп отыр. Қазақ той жасаса, қашанда асаба, әншіге жүгінеді, сондықтан бұл қанда бар қасиет. Той, былайша айтқанда, бір отбасының халықтың алдында есеп беруі ғой", — дейді әртіс.
Осы орайда Әділгерей 4-5 әнін айтып, асабадан да артық "гонорар" алатын той әншілеріне ренішін білдірді.
"Менің гонорарым орташа есеппен 2000 доллар. Біз "гонорар" мөлшерін әр адамның жағдайына қарай келісеміз, қатып қалған ештеңе жоқ. Мәселен, кейбір әншілер асабадан көп алады. Төрт-бес әнін айтып, 4-5 мың долларда қағып алады. Ал асаба тойда бастан-аяғына дейін болып, бес сағаттық қызметі үшін әншілерден едәуір аз алады", — дейді ол.
Әділгерей елімізде той бизнесінің белең алып кеткеніне қынжылды.
"Өнер үшін, сахна үшін жақсы ән шығарып, халық үшін жұмыс істеп жатқан ешкім жоқ. Қазір бәрі тойдың музыкасы, той әншілері. Мәселен, осыдан он жыл бұрын әртістер тойға баруға ұялатын. Қазір керісінше, тойға шықпаған әнші ұялуы керек дейді. Біздің әншілердің деңгейі тойдан аспай қалған. Бір хит шығарсам, сосын тойға шықсам, болды деп отыра береді. Одан әрі өсу, даму, білімін жетілдіру деген жоқ. Көпке топырақ шашудан аулақпын, әрине, бірақ, өкінішке қарай, кәсіби музыканттар өте аз", — дейді ол.
Десе де сенат спикерінің той-томалаққа қатысты пікірі әртіске ұнамай қалған да сияқты.
"Той туралы әңгіме қозғап жатыр, мемлекетте басқа да проблема көп қой. Әлеуметтік нысандар, зейнетақы, мүгедектер, газ, ауған ардагерлерінің мәселесі дегендей. Ал біз болсақ, сол тойды талқылап жүр. Осымен-ақ қандай деңгейге түсіп кеткенімізді білуге болады. Ол кісінің уайымын түсініп отырмын. Егер де қатты жаны ашыса, банктердегі пайыздарды төмендетсін. Сонда кредит алған халық оны тойдан кейін еш қиналмай, өтей салады", — деген ұсынысын жеткізді Қайрат Әділгерей.
"Өзін тек тойға дайындап жүрген әншілерге – бұл соққы"
Ал мемлекеттік қызметке кіргелі көп көрінбей жүрген әнші Досымжан Таңатаров Тоқаевтың ұсынысын қос қолдап қолдап отыр.
"Елдік, ұлттық мүдде тұрған жерде, ешқандай нәрсе кедергі жасамайды. Осы жағынан келгенде, өте жақсы пікір көтерілді. Қолдап жатқан қаншама азаматтар бар. Қазақ халқы ақкөңіл, өмірге риясыз қарайтын елміз, ақкөңілдігіміз өзімізге зиянын тигізіп жатады кейде. Әсіресе, кейінгі кезде мазақ тойға айналып кетіп жатқан сияқтымыз", —дейді ол.
Таңатаров өнер әлемінде жүрген кейбір әріптестеріне той форматының өзгеруі соққы болып тиетінін жасырмады.
Өзін тек тоймен байланыстырып жүрген, тек той-думанға дайындап қойған өнерпаздар үшін, әрине, кішкене соққы болатыны белгілі. Ерте ме, кеш пе осылай болуы керек. Өнерпаздардың міндеті – тек той-жиында ән шырқау емес, елдің мәдениетін көрсетіп, жоқтығын жоқтап, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын дүниелерін де айту. Қымбат бағасымен елді ауыртпалыққа түсіріп жүрген өнерпаздар тәубесіне түседі деген ойдамын. Уақыт көрсетеді", — деді әнші.
Ол тойда тұрпайы дүниелер өте көп екенін, қазақы салт-дәстүрден ажырап кеткенін айтып қынжылды.
"Кейбір тойлар болады белгілі бір жанрда өтетін. Мәселен, қонаққа барсаң, біздің тойдың жанры, стилі үнді салт-дәстүрімен байланысты дейді. Келін мен үйленіп жатқан жігіттен бастап, құда-құдағидың бәрі үнді киімін киіп алып жүреді. Өзінің салт-дәстүрің, ұлттық киімің тұрған кезде, неге өзгеге қызығамыз? Осындай дүниелер көп. Сосын үлкен кісілерді мазақ қылатын, оларды билетіп қоятын кездер болады. Ішкен адам қайбір өзіне есеп бере алады. Ішімдіктің күшімен мазақ болады. Кешігіп келу деген тағы бар. Тараз, Қызылорда, Шымкент, Атырау, Ақтау қалаларында алтыға шақырылған қонақтар түнгі сағат тоғызда жиналады. Мен осыны мүлде түсінбеймін. Әрине, кешікпейтін қазақ жоқ шығар (күлді). Бірақ әр нәрсенің өз шегі бар", — дейді әнші.