Жас ерекшелігі бойынша бұл маусымдағы жеңімпаздар ең жас құрам саналады екен. Соған қарамастан жеткен жетістіктері мен бағындырған белестері, атқарған еңбектері ұшан теңіз.
«Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының жаңа жеңімпаздарының бірі ақын, аудармашы Серікжан Қажытай Caravan.kz медиа порталының тілшісіне сұхбат берді.
— Қазір мен Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданы әкімдігінде, қоғамдық келісім деген ішкі саясат бөлімінің ведомствосында әдіскер ретінде жұмыс істеймін. Студент кезімнен бері аудармамен шұғылданамын. Жалпы бұл жобаға қатысамын деген ой болған жоқ. Бұл жоба жайында бұрындары естігенмін. Бірақ осындай ауқымды шара екенін білген жоқпын. Жобаға әріптестерім ұсынды. Ол Елдос Жабайылұлы және Бекзат Мақсатқызы деген Рухани жаңғыру штабының аудандық мүшесі ұсынды. Әуелгіде бас тартқанмын. Өйткені менің істеп жатқан ісім көп адамдардың жұмысына ұқсамаса да «қарабайыр істердің бірі, оны жария қылып не қыламын» деген ойлар болды. Мысалы, Қазақстанда қаншама қыз-жігіттер бар үлкен істер атқарып жатқан. Сондай оймен бірнеше мәрте бас тартқан болатынын. Бірақ сонда да әріптестерім қоймай, «бақ сынап көрсеңші, бақ шаба ма, бап шаба ма деген бар, үлкен жоба» деп әйтеуір көндіріп, жобаға қатысып, аяқ асты жеңімпаз болдық.
— Жеңімпаз болам деген сенім болды ма?
— Жеңем деген сенім болған жоқ. Қазақстанның ұлан ғайыр түкпірінде еңбек етіп жатқан қыз-жігіттер бар ғой. Олардың қасында менің істеп жатқаным ештеңе емес деп ойладым. Содан кейін жеңіске деген үміт болған жоқ. Шынымды айтсам әріптестерімнің көңілін қалдырмас үшін қатысқан болатынмын.
— Ұмытпасам ел президентінің алдында сөз сөйледіңіз. Қаншалықты қиын екен, қобалжу болды ма, әлде сөз өнерінің зергері үшін қиындық туғызбады ма?
— Мемлекет басшысының алдында сөйлеу бақыты бұйырғаннан кейін расымен мың жерден сөздің майталманы болып тұрсаң да, мың жерден ақын болсаң да, аудармашы болсаң да ол кісінің алдында сөйлеу аса бір жауапкершілікті нәрсе. Рас, сөйлеп тұрған кездің өзінде жауапкершліктің мысы басып тұрды. Өйткені мен тоғызыншы сөйледім. Менен кейін президенттің өзі сөз алды. Енді президенттің алдында сөйлеп, әріптестерімнің сөзін түйіндеу бұйрыпты. Соңғы түйенің жүгі ауыр ғой. Қорқыныш, қобалжу болды. Себебі үлкен жауапкершілік. Мемлекет басшысының алдында, Қазақстандағы нөмірі бірінші адамның алдында сөйлеу деген ойңай емес екен. Бірақ сөйлеп тұрған кезде ол кісінің мені мұқият тыңдап тұрғанын көріп қалдым да. Басында біраз кібіртіктен сондай сәт болды. Бір сәт қараған кезде Қасым-Жомарт Кемелұлы мені мұқият тыңдап тұр екен, сонда барып бізар шабыттанып, одан әрмен жақсылап айтып шығуға, өз ойымды жеткізуге, ойымда жүрген мақсатымды жеткізуге кішкене бір күш алдым.
— Жоба жеңімпазы атанғанан кейін танымалдылық артты ма, қандай да бір әсері болды ма өміріңде?
— Иә, өзгерістер ақырын-ақырын болып жатыр. Ойға алған жобамызға қызығушылық танытып жүрген азаматтар бар. Мен бастаған жобаны бірге істейік деп ұсыныс тастап жүрген азаматтар шығып жатыр. 100 пайыз өзгеріске әкеп соқты десем өтірік айтпаймын. 100 жаңа есімді алғаннан кейін, сондай мәселе көтергеннен кейін теледидардан, әлеуметтік желілерден көрген қыз-жігіттер жазып жатыр. Сіздің жобаңызды естідік, тыңдадық, мүмкін қолғабыс көрсетсек, бірге алып шықсақ, қазақ әдебиетін бірге дамытсақ деген ұсыныстар түсіп жатыр. Инвесторлар хабарласып жатыр. Осы жобаңа көмектесейік, қандай қаржы керек деген ұсыныстар айтуда. Өте жақсы нәрселер болып жатыр.
— Қателеспесем сіз айтып отырған жоба әлем әдебиеттерін аудару тұрғысында, яғни әдебиетпен байланысты жоба ғой?
— Бұл рас, әдебиетпен байланысты жоба. Яғни, әдеби агенттік құру. Осыдан 20 шақты жыл бұрын Ұлыбританияда Джоан Роулингті танымал еткен әдеби агенттіктер ғой. Қазір оның жазбалары миллиондаған данамен сатылымға шығады. Гарри Потердің сериясы бірақ сатылды. Соны танымал еткен әдеби агенттіктер. Өкінішке орай біздең ел дамушы ел болғандықтан ондай мүмкіндіктер жоқ. Біздің әдебиетті, мәдениетті шетелге таныту үшін осындай агенттік керек сияқты. Өйткені қаламгерлер қашанғы мемлекетке қол жайып, ақша сұрай береді. Ол кісілер былай қарасақ ішкі нарықты ғана толтырып жатыр. Кітап шықса тек туған-туыстарына барады, кітапханаға барады. Ал дүкендерде ол «Меломан» болсын, басқасы болсын шетелдік авторлар көп те, біздің тұтынушылар ол тұрғыдан қазақ әдебиеттеріне қанағаттанбайды. Біздің мақсатымыз қазақ тілді оқырмандарды көбейту. Одан кейін қазақ авторларын шетелге таныту. Бізден неге Нобель сыйлығының лауреаттары шықпай жатыр. Бізде неге Пулитцер сыйлығының лауреттары жоқ. Осы тұста әдеби агенттіктердің атқаратын рөлі өте үлкен. Қарап тұрсаңыз 20 ғасырда Эрнест Хэмингуэй, Фрэнсис Скотт Фицджеральд дейтін жазушыларды бүкіл әлемге танытып, оларды сыйлыққа ұсынған осы әдеби агенттіктер. Енді олардан жүз есе, мың есе артық жазатын өзіміздің қаракөз қандастарымыз Қазақстанда толып жатыр. Тек соларды шығарып, көмектесіп, көтермелеп жіберу керек. Біздің басты мақсатымыз осы.
— Әлем әдебиеттерін аударумен айналысуға не түрткі болды?
— Негізі қызығушылықтан басталы. Бұл қызығушылық швед жазушысы Туве Янссонның «Муми-тролль және барлығы» деген шығармасынан басталды. Ол балалар әдебиетінде өте танымал. Балабқаша, үйде отырған балалар оқыса да, мектеп оқушылары, тіпті үлкен ата-аналар оқыса да танымдық дүние. Себебі онда отбасылық құндылықтар көп қозғалады. Алғаш оқығанда ішім жылып, сосын қазақ тіліндегісін іздедім. Өкінішке орай қазақ тілінде таппадым. Содан кейін алғаш аудара бастадым. Сөйтіп кәсіби болмаса да, әуесқой аудармаға аяқ бастым.
— Кадзуо Исигуроның «Жоғалтып алма сен мені» романын аударыпсыз. Бұл шығарма несімен қызықтырды?
— Бұл шығарманың алғаш рет фильмін көргенмін. 2013 жылы ағылшындар түсірген. Содан қызығушылық пайда болды. Өйткені ол антиутопия жанрында жазылған ұлы шығармалардың бірі. Жалпы ағылшын тілді кітаптардың ішінде 21 ғасырдағы үздік 100 кітаптың ішіне енген шығарма. Жалпы маған таңсық дүниелер қызық. Бейтаныс дүниелер суриализм болсын, антиутопиялық жанр болсын қызықтырады. Сосын аудардым. Бірақ ол 9-10 айға жуық аударылды.
— Аудармаларыңыздың ішінде көбіне роман, повест, әңгімелер екен. Бірақ өлең аудару жағы аз сияқты. Себеп неде?
— Өлеңдердің басты кейіпкері, лирикалық кейіпкері автор болғандықтан олардың ішкі жан дүниесін түсіну өте қиын нәрсе. Сондықтан олардың тілінде белгілі бір нәрсені, олардың жан дүниесін жеткізуде қиыншылықтар бар. Десе де, мен нар тәуекел деп Иосиф Бродский мен Поль Верленді аударып көргем. Жаман шықпаған сияқты. Дегенмен аздап күте тұру керек секілі болды. Әзірге аудармашылыққа әбден машықтанып барып, өлеңдерге кіріссем деп отырмын.
— Қазір қоғамда әдебиетке, поэзияға деген қызығушылық бәсеңдеп қалды. Оған жақсы шығармалардың жоқтығы себеп па, әлде кінәрат басқада ма?
— Оның басты себебі қазір техника заманы. Қазір халықтың уақыты жоқ. Кеңес дәуірінде идеология мықты болды. Кеңес үкіметі ақын- жазушылар арқылы идеологиясын жүргізіп отырған. Қазір халықтың кітап оқып жатуға уақыты тапшы немесе кітап қарап жатуға жағдайы жоқ. Көп адам жұмыс басты. Әуелгі себеп осыда. Екншіден, қазақ әдебиетінің көп оқылмай жатуына бізің кейінгі авторлардың бейтаныстығы себеп. Халық кімнің кім екенін көп біле бермейді. 20 ғасырдан келе жатқан ағаларымызды біледі, ал 21 ғасырдағы көп қаламгерлерді біле бірмейді. Оның бәрі жарнаманың да жетіспеуі, болмаса тұшымды нәрсе жазбайды. Көпке топырақ шашпаймын, арасында жақсы жазушылар мен ақындар, тамаша еңбектер бар.
— Көрші өзбек, тәжік, қырғыз, түркімен әдебиеті жайлы білмейміз. Не істеп жатыр, қандай бағытта кетіп барады. Ол жақты бақылап отрасыз ба?
Дамып келе жатқан әдебиеттердің бірі якут, саха әдебиеті. Ол жақта тіл үшін, ұлт үшін күресіп жүрген Гаврил Андросов сияқты бірқатар азаматтар бар. Өзінің жазған өлеңдері арқылы ұлтын, тілін сақтау үшін күресіп жүр. Олар да бір жаңалық. Жақында Қазақстан жазушылар одағының Нұр-Сұлтан қалалық филиалының ұйымдастыруымен қазақ оқырмандарына таныстыру үшін «Якут антологиясы» дайындалып жатыр.Осыдан бірнеше жыл «Әзірбайжан антологиясы» дайындалған. Жалпы түркі әдебиетінің жаңғырып, тұтастай бір дамуы үшін түркі халықтарының бірнеше мықты тұлғасы шығуы керек деп ойлаймын. Мысалы, 21 ғасырдың екінші онжылдығында әлем әдебиеті мен түркі әдебиетіне енген Орхан Памук дейтін мықты бір құбылыс бар. Сол сияқты түркі халықтары бір-бірінің әдебиетін оқып, түсінісуі үшін Орхан Памук сияқты бірнеше жазушы керек деп ойлаймын.
— Соңғы 20-30 жылда қазақ прозасында да, поэзиясында да форма тұрғысынан жаңалық болмады, тоқырауға ұшырады деп жүрміз. Кейінгі шыққан ақындардан кімдерді атап өтер едіңіз?
— Аттарын атамай-ақ қояйын. Дегенмен бар. Ақ өлең дейді, қара өлең, аралас өлең, ала өлең дейді. Сол жағынан жазып жүрген қыз-жігіттер бар. Жаңалық әкеліп, ізденіп жүрген жапонның Хайко өнерін меңгерген азаматтар бар. Мысалы форма жағынан қазақ әдебиетін өзгерткісі келіп, еңбектеніп жүрген азаматтар бар. Бұл енді дауыл алдындағы тыныштық дейді ғой. Соңғы 26 жыл дауыл алдындағы тыныштық болып тұрған шығар. Енді 21 ғасырдың үшінші онжылдығы басталды ғой. Осы және келесі он жылықта біздің қазақ әдебиеті әлемді дүр сілкіндіруі керек. Өйткені қазір батыста идея сарқылды, идея жоқ. Батыс бүкіл жаңалықты Азиядан, түркі халықтарынан күтіп отыр.
