2025 жылдың 1 тамызынан бастап күшіне енетін 25% баж салығы АҚШ-пен белсенді сауда жасайтын Орталық Азия елдері үшін айтарлықтай қысым болмақ дейді мамандар. Яғни, аймақтың экспорттық бағыты мен ішкі тұрақтылығына әсер етпек. Қазақстан үшін аталмыш соққы тек экономикалық сынақ қана емес, сонымен қатар жаһандық сауда жүйесіндегі өз орнын қайта қарауға себеп. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
Қазақстанның тағдыры қалай өзгереді?
Биыл 7 шілдеде АҚШ президенті Дональд Трамп жариялаған Қазақстан мен тағы 13 елден әкелінетін тауарларға 25 пайыздық баж салығы енгізу шешімі АҚШ-тың сауда тапшылығын қысқартуға бағытталған ауқымды саясатының бір бөлігіне айналды. Бұл шешім 2025 жылғы 1 тамыздан бастап күшіне енеді. 2024 жылы Қазақстан мен АҚШ арасындағы тауар айналымы 4,2 миллиард долларды құраған. Оның ішінде АҚШ-қа қазақстандық экспорт көлемі 2 миллиард долларға жетіп, 2023 жылмен салыстырғанда 30,6 пайызға артқан. Қазақстан экспортының 92 пайызы мұнай, уран, ферросплавтар мен күмістен тұрады. Қазақстанның Сауда және интеграция министрлігі бұл тарифтер экспорттың тек 4,8 пайызына әсер етеді деп мәлімдеді, өйткені негізгі тауарлар ерекшелік тізіміне енгізілген. Алайда бұл баж салығы Қазақстан мен Орталық Азия экономикасына қауіп төндіріп, жаһандық сауда мен аймақтық байланыстардағы белгісіздікті күшейтіп отыр.
Трамп бұл баж салығын АҚШ-тың сауда тапшылығына әкелетін халықаралық сауда тәжірибесіне қарсы құрал ретінде сипаттады. Бұған дейін, сәуірде, АҚШ 185 елге, соның ішінде Қазақстанға, 10 пайыздық базалық баж салығын енгізген болатын. Қазақстан үшін бұл көрсеткіш 27 пайызға дейін жетті, себебі республика америкалық тауарларға 54 пайызға дейін баж қолданған. Енді 25 пайыздық тариф АҚШ-пен сауда келісімі жасамаған елдерге бағытталған қатаң саясаттың жалғасы. АҚШ Қаржы министрі Скотт Бессент бұл елдердің келісім жасамаған жағдайда, тарифтер одан әрі өсетіні туралы алдын ала ескерткен еді. Қазақстан келіссөздер жүргізгенімен, тізімнен шығаруға қол жеткізе алмады. Вашингтон ұстанымы өте қатал.
2024 жылы АҚШ Қазақстан экспортының 2,4 пайызын ғана құраған, десе де, бұл негізінен шикізат тауарларына тиесілі, ал олардың көбі жаңа тарифтерден қорғалған. Сауда министрлігінің деректері бойынша, 2024 жылы 95,2 миллион доллар көлеміндегі экспорттық тауарларға тарифтер салынды. Олардың қатарында фосфор (15,9 млн доллар), ферросилиций (12,7 млн), линзалар (4,1 млн), бидай клейковинасы (4 млн) және аммоний нитраты (2,4 млн) бар. Бұл жалпы экспорт көлемінің 5 пайызына да жетпейді. Әсер ауқымы шектеулі болғанымен, жаһандық экономикалық тұрақсыздық жағдайында ұзақ мерзімді қауіптерге жол ашуы мүмкін.
Қазақстан үшін негізгі қиындық
АҚШ нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті сақтау. Баж салығы экспорттық тауарлардың бағасын көтеріп, оларды басқа елдердің, мысалы Ресей мен Беларусьтің өнімдерімен салыстырғанда тиімсіз ете алады. Бұл әсіресе фосфор мен ферросилицийге қатысты, себебі олар жаһандық нарықта үлкен бәсекеге тап болады. АҚШ-қа экспорттан түсетін табыстың азаюы бюджет кірісіне әсер етуі мүмкін. 2024 жылы бұл бағыттағы экспорт шамамен 2 миллиард доллар кіріс әкелді. Сонымен қатар, Қазақстан Сауда министрлігі 2025 жылғы 8 шілдеде жауап ретінде АҚШ-қа қарсы баж енгізуі мүмкін екенін мәлімдеді. Алайда, Трамп бұған қарсы жауап ретінде АҚШ тарапынан да баламалы көлемде тарифтер енгізілетінін ескертті, бұл жағдайды одан әрі ушықтыруы мүмкін.
Экономикалық салдарлар қатарында ұлттық валютаның құнсыздану қаупі де бар. Экономист Елдар Шамсутдиновтың болжауынша, экспортқа қысым салдарынан келесі 1–3 ай ішінде теңге бағамы 1 доллар үшін 500–520 теңгеге дейін әлсіреуі мүмкін. Сәуір айында алғашқы тарифтер жарияланған кезде, KASE биржасында доллар бағамы 503,06 теңгеден 501,55 теңгеге дейін төмендегенімен, ұзақ мерзімді қауіптер сақталып отыр. Жаһандық сауда тұрақсыздығы аясында доллардың нығаюы Қазақстандағы инфляциялық қысымды күшейте алады. 2024 жылы инфляция деңгейі 8,5 пайыз болған. Бұл АҚШ-тан импортталатын автокөліктер (322,7 млн доллар), құрал-жабдықтар мен фармацевтикалық препараттар секілді тауарлар үшін аса маңызды, өйткені олардың жалпы импорты 2,2 миллиард долларды құрады.
Орталық Азия үшін де АҚШ енгізген баж салығы әркелкі әсер етеді. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мен Түрікменстан тек 10 пайыздық тарифке іліккендіктен, олар Қазақстанмен салыстырғанда қолайлы жағдайда тұр. Бұл өңірлік сауда ағындарын қайта үлестіруге әкелуі мүмкін, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдері мен минералдар бағытында. Мысалы, тоқыма және ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайтын Өзбекстан төменгі тариф арқасында АҚШ нарығындағы позициясын нығайта алады. Дегенмен, жалпы алғанда, жаңа тарифтердің өңір үшін әсері теріс болмақ. 2024 жылы Орталық Азияның АҚШ-қа экспорты шамамен 3,5 миллиард долларды құрап, оның жартысынан астамы Қазақстанға тиесілі болды. Экспорттық табыстың төмендеуі инфрақұрылым мен әлеуметтік бағдарламаларға салынатын инвестицияны шектеуі мүмкін.
Халықаралық жағдай
АҚШ-тың тарифтері басқа елдердің де реакциясына себеп болды: Қытай Дүниежүзілік сауда ұйымына шағым түсірді, ал Еуроодақ жауап шараларын қарастыруда. Бұл жаһандық сауданың бөлшектенуіне алып келуі мүмкін, ал өз кезегінде шикізат экспортына тәуелді Орталық Азия үшін өте қауіпті. 2024 жылы өңір Қытайға 20 миллиард долларға, Ресейге 15 миллиард долларға тауар экспорттады. Осы сауда серіктестерінің АҚШ әрекеттеріне жауап ретінде тосқауыл қоюы жағдайды күрделендіруі мүмкін. Мысалы, Қытай юанінің 2025 жылы 5–7 пайызға дейін құнсыздануы күтілуде. Бұл Орталық Азия тауарларының Азия нарықтарындағы бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Қазақстан мен өңір үшін тағы бір маңызды сын – экспортты әртараптандыру қажеттілігі. Шикізатқа тәуелділік Орталық Азия экономикаларын сыртқы соққыларға осал етеді. 2024 жылы Қазақстан экспортының 40 пайызы мұнайға, 30 пайызы металдар мен пайдалы қазбаларға тиесілі болды. АҚШ тарифтері ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу мен жоғары технологиялы тауарлар өндірісі сияқты шикізаттан тыс секторларды дамыту қажеттігін көрсетеді. Алайда бұл бағытқа елеулі инвестициялар мен уақыт қажет. 2023 жылы Қазақстанға 28 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция тартылды, бірақ соның тек 10 пайызы ғана шикізаттық емес салаларға бағытталған. Реформаларды жеделдетпей және инвестициялық ахуалды жақсартпай, өңір шикізаттық тәуелділік тұзағынан шыға алмайды.
Саяси салдар
АҚШ енгізген тарифтер Қазақстан мен Вашингтон арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты қиындатып жіберуі мүмкін, әсіресе Астана Батыс, Қытай және Ресей арасындағы тепе-теңдікті сақтауға тырысып жатқан тұста. 2024 жылы Қазақстан Еуропаға мұнай экспортын 10 миллиард долларға дейін ұлғайтып, Ресейдің жеткізілімін ішінара алмастырды, бұл кейбір америкалық саясаткерлердің сынына ұшырады. Тарифтер сыртқы саясат басымдықтарын қайта қарау сигналы ретінде қабылдануы мүмкін. Ал Қырғызстан мен Өзбекстан сияқты басқа елдер үшін төменгі тарифтер АҚШ-пен байланыстарды нығайту мүмкіндігіне айналуы ықтимал, бұл өңір ішіндегі бәсекелестікті арттыруы мүмкін.
Ұзақ мерзімді келешекте бұл баж салығы Қазақстанды сауда бағыттарын қайта бағдарлауға итермелейді. 2024 жылы Қазақстанның ірі экспорттық серіктестері – Италия (22,9%), Қытай (18,3%) және Ресей (11,7%) болды. Қытаймен байланыстарды нығайту (2024 жылы Қытайдың өңірге инвестициясы 5,1 миллиард долларды құрады) және Еуразиялық экономикалық одақ елдерімен ынтымақтастық АҚШ тарифтерінен туындайтын шығындарды ішінара өтей алады. Бірақ бұл үшін көлік инфрақұрылымын жаңғыртып, 2024 жылы экспорттық құнның 15 пайызын құраған логистикалық шығындарды азайту қажет.
Баж салығына байланысты мәселелер ел ішіндегі саясатқа да әсер етеді. Экспорттық табыстың қысқаруы импорттық тауарлар бағасының өсуі жағдайында халықтың әлеуметтік наразылығын арттыруы мүмкін. 2024 жылы жұмыссыздық деңгейі 4,8 пайыз болғанымен, ауылдық жерлерде бұл көрсеткіш 6 пайызға жеткен. АҚШ нарығына қолжетімділіктің шектелуі экспортқа бағытталған салаларда жаңа жұмыс орындарын ашу қарқынын төмендетуі ықтимал. Сонымен қатар, АҚШ-пен жүргізілетін келіссөздер үлкен дипломатиялық шеберлік пен ресурстарды талап етеді.
Жалпы алғанда, АҚШ енгізген 25 пайыздық тарифтер Қазақстан экспортының шектеулі бөлігін қамтыса да, ел мен бүкіл өңір үшін күрделі сын-қатерлер тудырады. Экономикалық қауіптер бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуі, валютаға қысым және экспортты әртараптандыру қажеттігі. Саяси әсерлері АҚШ-пен қарым-қатынастың күрделенуі және өңірлік бәсекелестіктің күшеюі. Қазақстан бұл жағдайдан ең төмен шығынмен шығу үшін реформаларды жеделдетіп, балама серіктестермен сауда байланыстарын нығайтып, шикізаттық емес секторларға инвестиция салуы тиіс. Ал Орталық Азия жаңа жаһандық сауда шындығына бейімделіп, сыртқы сынақтар мен ішкі қажеттіліктер арасындағы тепе-теңдікті табуға тырысуы керек.
