О бастан тіл – өмірдің негізгі өзегі, қоғамның айнасы екені белгілі. Тіл дамыған сайын, қоғам да дамиды. Тілдің қоғамдық қызметіндегі мәні мен қызметін қоғамдық ғылым деп танылатын философия қарастырады.
Ұлттық болмыс пен ұлттық тілдің дамуы сәйкесінше ұлт философиясының шарықтауының кепілі. Тіл білімі мен философияның байланысы методологиялық қағидалар мен зерттелетін ортақ проблемалары арқылы көрінеді. Тілдің пайда болуы, дамуы, мәні, таңбалық сипатын зерттеп айқындау үшін философия тіл біліміне бағыт сілтейді.
Ғылым атасы Аристотель «Ғылымдардың негізі философия» деп айтқан. Соның ішінде, филология ғылымы мен философияның байланысы өте тығыз. Философия сөзінің негізгі беретін мағынасы «данышпандыққа деген махаббат» мағынасында жұмсалса, филология «сөзге деген махаббат» дегенұғымды білдіреді. Осы мысалдан-ақ бұл екі ғылым саласының байланысты екеніне көз жеткіземіз. Философия ғылымының негізі «болмыс» ұғымы. Филология ғылымындағы болмыс ұғымының рөлі зор.
Тілдің принциптері мен заңдылықтарын зерттеуде лингвист ғалымдардың философияға жүгінуі тілдің мәнін, оны түбегейлі ұғынуға болатын дәрежеде, олардың түсінігінде «ашық» болуымен байланысты түсіндіріледі. Тілдік шындықтың табиғаты туралы философиялық көзқарастардың тікелей немесе жанама түрде өзгеруі тілдің сәйкес философиялық идеялармен корреляциялық жаңа «бейнелерінің» пайда болуына әкеледі. Сонымен, қазіргі философияда деонтологизацияға («болмысқа бағыттамау») позитивистік қатынасты жоққа шығару және оның адам мен рухани шындық мәселелеріне көңіл бөлуінің артуы лингвистикада бейнелердің тұтас галереясын қалыптастыруда көрінісін табады. Оғананықтама бермес бұрын тілді «жеке тұлғаның тілі», «жүйе», «құрылым», «тип», «сипат» және «ой кеңістігі» ретінде түсінуден бастап, соңғы екі ғасырдағы лингвофилософиялық ой-пікірлер дамытуға негіз болған тілдің екі көрінісін біріктіретін «рух болмыс үйі» – тілдің «болмыс үйі» ретіндегі бейнесі (М. Хайдеггер) тілді рухтың энергиясы ретінде түсінумен (В. фон Гумбольдт)сипатталады. Антикалық лингвистикалық дәстүрдің нағыз негізін салушы антикалық дәуірдің тағы бір көрнекті ойшылы Аристотель (б.з.д. 387—322 ж.) болды. Ол негізінен пайымдау, қорытындылау түрлері, сөз өнері мәселелеріне арналған эсселерде тіл мәселелерін қозғайды. Аристотель зат пен оның атауы арасындағы, сондай-ақ сөз бен сөз сәйкес келетін бейнелеу арасындағы, дыбыстар мен әріптер арасындағы шартты байланысты қорғайды. Сонымен бірге ол сөздердің көп мағыналылығынан (бұл омонимияны да, көп мағыналылықты да қамтиды) туындайтын теріс пайдалану қаупін ескертеді. Ол атаулар арасындағы байланыс түрлері ретінде паронимия мен омонимия құбылыстарына назар аударады.
Аристотель бірінші болып көп мағыналы сөздің ішіндегі мағыналар арасындағы байланыс түрлерін, сондай-ақ жағдайлардың көп мағыналылығын және басқа грамматикалық формаларды зерттеді. Ол экстралингвистикалық шындық мағынасының сәйкестігі туралы мәлімдеме жасайды.
Сөйлеу дыбыстары дауысты, жартылай дауысты және дауыссыз болып бөлінеді.
Ол платондық акустикалық ерекшеліктерге бірқатар артикуляциялық ерекшеліктерді қосады. Стресс түрлері (өткір және орташа / «киім») арасында ажыратылады. Буын дыбыстардың жай тіркесімі ретінде емес, сапалық жаңа формация ретінде анықталады.
Аристотель үш «ауызша ұсыну бөліктерін» ажыратады: сөйлеу дыбысы, буын және әртүрлі санаттағы сөздер. Ол сөздердің төрт категориясын анықтайды. Оларды: есімдер, етістіктер, жалғаулықтар және көсемшелермен бірге есімдіктер деп көрсетеді. Ғылыми пайымдаулары негізінде атау (онома) мен етістікті (рема) анықтауда морфологиялық және синтаксистік критерийлер араластырады. Оның ғылымында алғаш рет етістіктің жекелеген таптарын сипаттау жүзеге асырылады.
Аристотель үкімдер (логотиптер) мен үкімдер арасындағы сәйкессіздік жағдайларын көрсетеді. Сөйлемнің түрлері ретінде ол бекіту мен болымсыздықты ажыратады. Олар етістікті сөйлемдердің бар екенін таниды. Оның флексия мен сөзжасам туралы қарапайым түсініктері бар (атауы мен септігін тек жанама түр ретінде ажырату, септік ұғымын сөздік сөз формаларына дейін кеңейту). Аристотель де стилистика туралы көптеген мәлімдемелер жасады.
Адамның ойлауы тіл формасы арқылы жүзеге асатындықтан, философия адамның ойлау процесі, тілде қалай көрінеді деген мәселені алға тартады.
Философия тіл білімі саласының ішінде функциналды грамматикамен тығыз байланыста.Функционалды грамматиканың негізгі қарастыратын нысаны – сөйлеу кезіндегі жағдаяттың негізінде қолданылатын әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің қызметі көпжүйелік талдау арқылы анықталады. Сондықтан осы саланың негізгі ұғымдары бір-бірімен өзара әрекеттесіп, байланыста болады. Функционалды грамматикада тіл сөйлеу деңгейінде, динамикалық аспектіде қарастырылады. Мұнда тілдік бірліктер мен тіл жүйесінің сөйлеудегі қызметі, тілдік бірліктердің қолданылуы сөйлеу жағдаятымен, контекстпен бірлікте алып зерттелінетіні арқылы философиямен байланысы айқындалады.Функционалды грамматиканың негізгі ұғымдары мен категориялары философияның онтологиялық негіздерінен қалыптасқан. Онтология – болмыс туралы ғылым. Адам жаратылысы күнделікті өмірде болмыстық қажеттілікті бақылауында ұстайтын болғандықтан сол қажеттілік байланысты ұғым атаулар мен түсініктер пайда болады. Бір сөзбен айтқанда функциналды грамматиканың да, философияның да негізгі зерттеу нысаны – болмыс. Ал болмыс деп бүкіл шындық дүниені қамтитын, шегіне жеткен жалпы ұғымның мәнін ашатын, философияға тән негізгі категория. Филолсофияда Аристотель мәнділікті болмыс деп қарастырған, ал функционалды грамматиканың қарастыратыны – болмыстың ақиқат шындығын табу.
Авторлар:
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері –Жанатаев Данат Жанатайұлы
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 1-курс магистранттары:Арыстанбек Айнұр Бекболатқызы
Абдуразакова Улжалгас Бахтиярқызы