Мұндай схемалар қоғам үшін өте қауіпті, себебі оларды оңай жүзеге асыруға болады. Көп жағдайда азаматтардың өздері де байқамай қылмыскерлерге көмектесіп жатады. Қазір бұл алаяқтық түрі тек жеке адамдарға ғана емес, бүкіл банк жүйесіне, қаржылық қауіпсіздікке қатер төндіріп отыр. Елді дүр сілкіндірген оқиға қылмыстық топтар жаңа әдістерді қалай тез меңгеріп, қаншалықты еркін әрекет етіп жүргенін көрсететін алаңдатарлық белгі. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
Етек жайған «дроппер» схемасы
Елімізде полицейлер «дроппер» схемасы арқылы ұрланған ақшаны қолма-қолға айналдырып отырған қылмыстық топты анықтап, арнайы операция жүргізді. Тергеуде басты рөл атқарған 19 жастағы жігіт. Ол екі жылдың ішінде жай орындаушыдан ірі қылмыстық желіні басқарушы деңгейіне көтерілген. Полицияның мәліметінше, бұл топ Қазақстан азаматтарына жалпы 250 миллион теңге шығын келтірген. Бұл шамамен 492 мың доллар.
Қылмыстық топтың әрекеті 2023 жылдың қазанында басталған. Ол кезде ұйымдастырушы бар болғаны 17 жаста болған және «дроп» ретінде жұмыс істеген. Яғни, өз банк карталарын алаяқтық жолмен келген ақшаны аударып, шешіп алу үшін пайдаланған. Екі жылда ол схеманың қалай жұмыс істейтінін жақсы меңгеріп, өз тобы мен жүйесін құрып үлгерген. Ол үш серіктесін жинаған. Тергеу мәліметінше, олар 50 жалған адамның атына тіркелген 30-дан астам смартфонды қолданған. Әдетте бұл жалған адамдар өздерінің деректері не үшін пайдаланылғанын білмеген. Бұл топтың әрекетін жасыруға және уақытша құқық қорғау органдарынан тығылуға мүмкіндік берген.
Схеманың жұмыс істеу жолы
Басқа алаяқтар фишингтік сайттар, телефон арқылы алдау немесе электронды әмияндарды бұзу арқылы адамдардың ақшасын ұрлаған. Ол ақша жалған адамдардың шотына түскен. Содан кейін топ мүшелері бұл ақшаны банкоматтан шешіп алған немесе басқа шоттарға аударып жіберген. Осылайша, олар тапсырыс берушілердің кім екенін жасырып отырған. Алдын ала есеп бойынша, ұйымдастырушы шамамен 10 миллион теңге (20 мың доллар), ал әрбір үш серіктесі 3 миллион теңгеден (6 мың доллар) пайда көрген. Барлық топ мүшелері арнайы операция кезінде ұсталды. Олардың әрекеттері Қазақстан Қылмыстық кодексінің алаяқтық және ақша жылыстату баптары бойынша тергелуде.
Банк жүйесіндегі осалдық
Бұл жағдай Қазақстандағы банк жүйесінде жалған адамдар арқылы ақша ұрлау схемаларына әлі де осалдық бар екенін көрсетті. Қазақстан Ұлттық банкінің мәліметінше, 2024 жылы банк шоттарымен байланысты киберқылмыстар саны 2023 жылмен салыстырғанда 23 пайызға өскен. 2023 жылы банк карталары мен электронды төлемдер арқылы жасалған алаяқтықтың 12 456 оқиғасы тіркелсе, 2024 жылы бұл көрсеткіш 15 321-ге жетті. Жалпы шығын 2024 жылы 1,2 миллиард теңгені (2,36 миллион доллар) құрады. Осы қылмыстардың ішінде «дроппер» схемаларының үлесі 15-20 пайызды құрап отыр. Бұл қаржылық қауіпсіздік үшін үлкен қауіп екенін көрсетеді.
Алаяқтық неге көбейіп жатыр?
Мұндай қылмыстардың көбеюіне бірнеше себеп бар. Біріншіден, қазір технологиялар барлығына қолжетімді. Арнайы білімі жоқ жастар да күрделі қылмыстық схемаларды жасай алады. Бұл топ пайдаланған смартфондардағы банк қосымшаларында негізгі операциялар үшін күрделі тексеру болмаған. Екіншіден, адамдар жеке деректерін қалай қорғау керек екенін толық білмейді. Қазақстанның Цифрлық даму министрлігінің дерегі бойынша, 2024 жылы ел азаматтарының 68 пайызы киберқауіпсіздік бойынша арнайы оқудан өтпеген. Ал 42 пайызы кем дегенде бір рет өз жеке деректерін бөтен адамдарға оңай берген.
Ұйымдастырушы тым жас болғанына қарамастан, банк жүйесін жақсы біліп, оны қалай айналып өтуге болатынын меңгерген. Тергеу барысында ол топты басқару үшін анонимді мессенджерлерді қолданғаны және серіктестерімен бетпе-бет кездеспегені анықталды. Бұл оны ұстауды қиындатқан. Оның табысының құпиясы техникалық білім ғана емес, аз ақша үшін тәуекелге баратын адамдарды өз жағына тарта білуінде. Топ мүшелерінің орташа жасы – 22. Бұл схемалардың әсіресе тез ақша тапқысы келетін жастар үшін тартымды екенін көрсетеді.
Полицияның айтуынша, бұл киберқылмыспен күресте тек бастамасы. Қазір тәркіленген смартфондар мен SIM-карталар тексеріліп жатыр. Тергеушілер тапсырыс берушілерді және басқа қылмыстық топтармен байланыстарды анықтауға тырысып жатыр. Банктерден күдіктілердің шоттары бойынша ресми сұраныстар жіберілді. Ақшаның қайда кеткенін анықтау үшін бұл жұмыс екі айдан алты айға дейін созылуы мүмкін.
Қазақстандағы банктер де мұндай схемалармен күресті күшейтіп жатыр. 2024 жылы еліміздегі ірі банктер жасанды интеллект негізінде транзакцияларды бақылау жүйесін енгізді. Бұл жүйе адамдардың әрекетін бақылайды және бір шоттан екінші шотқа аз-аздан ақша аударылып жатқан күмәнді жағдайларды тез анықтайды. Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының дерегі бойынша, мұндай технологиялар 2023 жылмен салыстырғанда алаяқтықтың сәтті аяқталған оқиғаларын 12 пайызға азайтқан. Бірақ сарапшылар тек технология жеткіліксіз екенін айтады. Адамдардың қаржылық сауатын арттыру да өте маңызды.
Мемлекеттік органдар да киберқылмыстардың алдын алуға тырысып жатыр. 2024 жылы Ішкі істер министрлігі «Киберқалқан» атты арнайы науқан бастап, адамдарды алаяқтардың әдістері туралы ақпараттандырды. Осы науқан аясында 1 245 семинар өтіп, 87 мың адам қамтылды. Сонымен қатар мектептер мен университеттерде киберқауіпсіздік бойынша міндетті сабақтар енгізілді. 2025 жылы бұл сабақтар бүкіл елдегі оқу орындарына енгізіледі деп жоспарланып отыр. Министрліктің айтуынша, мұндай шаралар азаматтардың өз деректерін алаяқтарға беру жағдайларын 2023 жылмен салыстырғанда 8 пайызға азайтқан.
Бұл қылмыстық топтың құрықталуы киберқылмысқа қарсы күресте маңызды қадам. Бірақ бұл оқиға жүйелі мәселелердің әлі де бар екенін көрсетті. Банк жүйесіндегі осалдық, халықтың төмен цифрлық сауаты және технологиялардың қылмыстық мақсатта оңай пайдаланылуы осындай қылмыстардың көбеюіне жағдай жасап отыр. 19 жастағы ұйымдастырушының табысы киберқылмыста жас та, тәжірибе де маңызды емес екенін көрсетті. Ең бастысы ақпарат пен ниет. Мұндай жағдайлардың алдын алу үшін қатаң жазамен қатар, банк жүйесіндегі бақылауды күшейтіп, заңнаманы жетілдіру және халықтың киберқауіпсіздік деңгейін көтеру қажет.