Сол жылдары шын мәнінде не болды, экс-банкир Мұхтар Әблязов пен «шыны король» Мұратхан Тоқмәдидің әңгімесінде арнайы қызметтің рөлі қандай болды, Нартай Дүтбаевтың өзі КАРАВАН тілшісіне берген сұхбатында айтып беруді жөн көрді.
– Нартай Нұртайұлы, Кәрім Мәсімов тәуелсіз Қазақстан тарихында «Отанға опасыздық» жасады деген бап бойынша іс қозғалған Ұлттық қауіпсіздік комитетінің үшінші басшысы екені белгілі. Оның алдында Әлнұр Мұсаев (сырттай) екеуіңіз бір баппен сотталғансыз. Кейбір қоғам қайраткерлері мен саясаткерлер ҰҚК-ні қайта құрып, атын өзгерту қажет деп санайды. Бұл туралы не айтасыз?
– Еске сала кетейін, Әлнұр Мұсаевтың ұйымдасқан қылмыстық топ құрып, билікті күшпен басып алуға дайындалғаны үшін сотталған болатын. Маған лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдаланды және теріс мақсатта пайдаланды, мемлекеттік құпияларды жария етіп, сондай-ақ бөтеннің сеніп тапсырылған мүлкін иемденді-мыс деген айып тақты. Құдайға шүкір, олар алдын ала тергеу кезінде осылай жасамақ болғанымен, мені «мемлекетке опасыздық жасады» деген баппен айыптаған жоқ.
ҰҚК органдарын қайта құру және атауын өзгерту мәселесіне келсек, менің ойымша, әрине, қажет. Бірақ бұл жерде мына жайттарды ескеру керек. Әрине, бұл менің жеке пікірім. Еліміздің ҰҚК-сі бұл КСРО-ның КГБ-сының шекпенінен шықты. КГБ-ның «ұлы» немесе «немересі» деуге болады, бәрібір.
ҰҚК-ны қайта құру мәселесіне барлық олқылықтарды, оның неліктен орын алғанын жан-жақты зерделеп, қаңтар қасіретінен сабақ алуға басты назар аудара отырып, жан-жақты қарау керек деп ойлаймын. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетін жай ғана өзгертуден немесе атын өзгертуден ештеңе өзгермейді.
Иә, қайта құру қажет. Бірақ бірде-бір мемлекет арнайы қызметтерсіз өмір сүре алмайды. Қалай болғанда да, мемлекет мүддесі сенің одақтасыңның мүддесімен тоғысады. Қазақстанның мүддесі қорғалуы керек. Конституция мен ҰҚК органдары туралы заңда комитетің мемлекеттік егемендікті, аумақтық тұтастықты, конституциялық құрылысты және ұлттық қауіпсіздіктің басқа да құрамдастарын қамтамасыз ететіні айтылған. Осы міндеттер негізінде қайта құру қажет.
Мысалы, мен сыртқы барлаудың ҰҚК-дан бөлінуін негізсіз деп санаймын. Неліктен? Біздің еліміз соншалықты үлкен емес, бізде әлемнің жетекші елдері сияқты жаһандық мақсаттар жоқ. Біз Қазақстанның қандай екенін және сыртқы ойыншылар үшін кім екенімізді түсінуіміз керек. Орган қызметкері қарсы барлау бөлімшелеріндегі жедел-іздестіру қызметінде жақсы тәжірибе жинақтаса шет тілдерін меңгеріп, жеке, іскерлік және басқа да қасиеттерін жетілдірсе, оны шетелде жұмыс істеуі үшін дайындалған маман ретінде барлау қызметіне жіберуге болады. Шетелдіктер арасында еш күдік тудырмай, барлау және бізге қажетті ақпаратты алумен айналыса алады. Көшедегі адамды жібере алмайсың. Ол ештеңе істей алмайды. Жедел-іздестіру қызметінің негіздерін білмейді. Оның тәжірибесі де жоқ. Сондықтан біздің ел үшін барлау комитетте болуы керек деп ойлаймын.
— Сіздің ісіңізге қайта оралайық. Тергеу «өте құпия» деп танылып, процестің өзі жабық өтті. 2016 жылы сізді ұстады, бір жылдан кейін 7,5 жылға бас бостандығыңыздан айырды. 2018 жылы сізге екінші мерзім тағайындалып, 12 жылға соттады. Ал 2020 жылы сіз күтпеген жерден шартты түрде мерзімінен бұрын босатыласыз. Бұл саяси сауда болды ма, әлде не?
– Біріншіден, маған қатысты 3 қылмыстық іс қозғалды. Біріншісі бойынша маған мемлекеттік құпияны жария етті және 2002 жылғы оқиғаға байланысты қызметтік өкілеттіктерді асыра пайдаланды деген айып тағылды. Бұл эпизодтарда менімен бірге күйеу балам мен жиенім, сондай-ақ ҚР ҰҚК-нің бұрынғы қызметкері Мұратов іске тартылды. Екіншісі бойынша – қызметтік өкілеттіктерін асыра пайдаланып, сеніп тапсырылған мүлікті иемденіп алу деген айып. Ол бойынша ҰҚК-ға қарасты «Қазимпекс» АҚ қызметкері, менің інім сотталды. Үшінші қылмыстық іс қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін деген айып бойынша қозғалды.
Айтпақшы, тергеу маған тағайындалатын жаза мерзімін ұзарту үшін ғана екінші қылмыстық істі біріншіден заңсыз ажыратып, бөлек қарады.
Сөйтіп, бірінші жағдайда рақымшылық жасап, 15 жылға сотталдым (соттың амалы болмады), соңғы нақты мерзім 7,5 жыл деп белгіленді. Екіншісі бойынша, біріншісіне өзге жазаны қосу арқылы ақыры 12 жыл деп анықтады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес, сол уақытта қабылданған өзгерістерді ескере отырып, яғни мерзімі жеткенде – тергеу изоляторында 1 тәулік отыруды 1,5 күн деп есепке ала отырып шартты түрде босатылдым. Ал СИЗО-да жалпы 1 жыл 10 ай болдым.
Ешқандай сауда болған жоқ.
— Сіздің тұтқындалуыңыз көпшілік үшін күтпеген жағдай болды. Сізге қарсы Әбілязовпен байланысты деген істің дайындалып жатқанын білдіңіз бе?
— Мен білдім.
– Тіпті Әлнұр Мұсаев сияқты шетелге жасырынуға тырысқан жоқсыз ба?
— Не үшін? Мен заңсыз ештеңе істеген жоқпын. Ал маған қарсы қылмыстық қудалау Франция 2016 жылы Әблязовты экстрадициялаудан бас тартқаннан кейін басталды. Естеріңізде болса керек, 2009 жылдан бері біздің билік Әблязовті елге экстрадициялауға тырысты. Алдымен Англиядан, сосын Италия мен Франциядан. Француздар экстрадициялаудан бас тартқан кезде, менің ойымша, Әбілязовтың ісін сеніп тапсырған ҰҚК органдары өз жұмысындағы сәтсіздік үшін үшін мені кінәлі етіп көрсетті. Содан кейін олар арзанқол триллердегідей «Время» газетінде тілші Жалдинов сипаттаған сюжетті ойлап тапты. Одан кейін КТК телеарнасынан фильм көрсетілді. Оның үстіне осыншама егжей-тегжейлі әрі куәгерлердің аты-жөні және тағы басқалары толық айтылды…. Аса құпия істің материалдары қалайша БАҚ тілшілерінің қолына түскенін түсіндірудің қажеті жоқ деп ойлаймын. Ендеше, бұл құпия іс туралы БАҚ-та жарияланған материалдар шеңберінен асып шықпаймын және құпия деректерді жария етпеймін. Бірақ, 2006 жылы, мен Президентке Кәрім Мәсімовті өз орныма (Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы) өзім ұсынғанмын. Мәсімов КСРО кезінде КГБ Жоғары мектебінде оқыды. Жарайды, Алла разы болсын… 2006 жылы отставкаға кеткенде өтінішті өзім жаздым. Нұрсұлтан Назарбаев екі күн бойы мені қайта көндіруге тырысты…
– «Қазатомөнеркәсіп» компаниясына тоқталсақ, Мұхтар Жәкішевтің орынбасары қызметін атқарған кезіңіз. Бір нұсқа бойынша, сіз қазақстандық уран өндіруші кәсіпорындардың үлестерін канадалық Uranium One компаниясына сатуға қатысқансыз. Біз 300 миллион доллар сомасын айтып отырмыз. Бұл бизнес операциясында үш бенефициар болды — Жәкішев, Мұхтар Әблязов және сіз. Әбілязов сізді алдап кетті, ал сіз ақшаңызды пайдалана алмай қалдыңыз (бұл мәміленің 10 пайызын құрайды) деген қауесет бар. 2009–2010 жылдары оларды Әблязов «БТА Банк» АҚ және оның ресейлік еншілес ұйымын қолдауға жұмсады. Солай ма?
— Бұл мүлдем бос сөз. Мәселе мынада, 2006 жылы ҚР ҰҚК төрағасы қызметіне Амангелді Шабдарбаевтың келуінен соң бұрын жақсы болған қарым-қатынасымыз дұрыс болмай кетті. Амангелді Смағұлұлы қандай да бір себептермен ҚР ҰҚК басшылығына менімен байланысуға тыйым салды. Мен ол кезде Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің академиясын басқардым, яғни биліктің белсенді қызметкері болдым. Академияның ісіне барынша араластым. Шынын айту керек, қызмет бабын пайдаланып, академияға екі әкімшілік-оқу корпусын салуға және университеттің 60-жылдары салынған ескі ғимараттарын күрделі жөндеуден өткізуге мемлекеттен мақсатты қаржы өндіруге қол жеткіздім. Сол кезде маған БТА банкінің 10 пайызын Әблязовті кешіруге көмектескенім үшін алғаным туралы ел Президентіне хабарланғаны жайлы ақпарат жетті. Бұл, әрине, жалған мәлімет болды. Банк мекемелерінің активтерінің иелері туралы барлық деректер ашық.
Айтпақшы, мен Әблязовты алғаш рет 2002 жылы түрмеде көрдім. Мен оның лагеріне Президенттен кешірім сұрағанын видеоға түсіру үшін бардым.
Әблязовпен қарым-қатынас ҰҚК-ға және жеке маған мемлекет басшысының кешірім жасаудың техникалық жағын дайындауды тапсыру негізінде құрылды. Менің тапсырмам бойынша онымен 10-бөлім бастығы Жұмақанов хабарласып тұрды, ал соңғы сәтте оған мен бардым. Осыдан кейін Елбасы кешірім туралы жарлыққа қол қойды.
Қазір көпшілік: «Назарбаев Әблязовке неліктен рақымшылық жасады? деген сұрақты қояды. Ол үшін сол уақытты еске алу керек. Сыртқы саясатта саяси тұтқындар Әблязов пен Жақияновқа қатысты елге ауыр айыптар тағылып, оларды босатуды талап етті. Шығармашылық элита мен бірқатар кәсіпкерлер оларды қылмыстық жазадан босатуды сұрап петицияға қол қойды. Осының бәрі жиналып, тиісті шешім қабылдауға негіз болды. Бірақ, шын мәнінде, Назарбаев ол кешіруге тұрарлық па деп ұзақ уақыт ойланды…
Қазатомөнеркәсіп пен Uranium One арасындағы келісімге қатысты. Ол туралы ақпарат ашық БАҚ-та бірнеше рет жарияланған. Мұның ешқандай құпиясы жоқ. 2005 жылдың соңында АҚШ-тың бұрынғы президенті Билл Клинтон Фрэнк Джустрамен бірге Қазақстанға келді. Неліктен онымен? Сол кезде Джустра инвестициялық қор құрды, бүкіл әлем бойынша уран кен орындарын сатып ала бастады. Сонымен қатар, әлемдік нарықта табиғи уранның бағасы шарықтап кетті.
Клинтонның Қазақстанға сапарының мақсаты Джустраның жергілікті уран активтерін сатып алудағы мүдделерін қолдау болды. Uranium one-ға біздің кен орындарына кіруге, оның ішінде Әбілязовтың біріндегі үлесін сатуға тиісті рұқсат алынды.
Мен бұл іске еш қатысым жоқ, өз өкілеттігіме сәйкес қабылдай алмадым. Мен транзакция сомасының 10 пайызын алуым керек еді деген кейбір сыбыстар- бос сөз.
– Кезінде әлеуметтік желілерде ҰҚК-нің бұрынғы басшысы Кәрім Мәсімовті VIP камераға отырғызды деген қауесет тараған болатын. Тергеу изоляторында шынымен де бұрынғы генералдарға арналған осындай ерекше жағдайлар бар ма?
– Жоғарыда айтқанымдай, мен тергеу изоляторларында барлығы 1 жыл 10 ай болдым. Олардың көпшілігі ҚР ҰҚК Нұр-Сұлтан қаласындағы тергеу изоляторында өтті. Алматыдағы Сейфуллин даңғылындағы №1 тергеу изоляторында бір-екі апта, ал СИ-18-де бірнеше ай болдым. Сейфуллин көшесіндегі уақытша ұстау изоляторы ең жаман әсер қалдырды. Бәрі шіріп, қабырғалары ылғалдан қирап жатқан, дәретхана жұмыс істемейтін камераға орналастырды. Камерада сұмдық суық болды.
Неғұрлым жайлы жағдайлар СИ-18-де. Айтпақшы, бұл елдегі ең жаңа уақытша қамау орны. Ол қылмыстық-атқару жүйесі Әділет министрлігінің құрамында болған кезде салынған. Бірақ жылытуы өте нашар. Мен қыста сонда болдым. Камералар суық болатын.
Нұр-Сұлтандағы ҰҚК уақытша ұстау изоляторы небәрі 9 камераға есептелген. Сондықтан мен VIP камераларды көрмедім. Ал жеке мен үшін ерекше жағдай – әйелім мен балаларыма бір жыл бойы кездесуге рұқсат бермей қойды, мемлекеттік қорғаушы болудан негізсіз бас тартып, мені бүкіл әлемнен оқшаулап тастады. Қарапайым болып көрінетін бұл мәселеде әділдікке жету үшін олар қаншама табалдырықты аттаса да, барлық жерде бас тартты.
— Сізбен бірге туыстарыңыз да қамауға алынды …
–Тергеу изоляторында жатқанда екінші түні көрші камерадағы біреудің ауырып қатты ыңырсып жатты. Кезекші күзетшілер оның есігін ашып, кейін жауып тастады. Ерланның ауруын білем, күйзеліске байланысты жаңадан қан кеткен шығар деп ойладым. Күзетшілерден жақындарымда бәрі дұрыс па деп,білуге тырысып, айқайлай бастадым. Маған ешкім жауап бермеді, тек таңертең жаңа ауысымда оларда бәрі жақсы екенін білдім.
Әрине, алғашқы күндері Нұрлан мен Ерланның (Дүтбаевтың күйеу баласы мен жиені-ред) менімен бірге тұтқындалып, тергеу изоляторына орналастырылғаны мені қатты таң қалдырды.
Жағдайды сараптай келе, оларды маған қысым көрсету үшін қамауға алған деп болжадым. Алдағы уақытта тергеушілердің талап қоятынын түсіндім.
Кінәні мойындағаным үшін олар менің ағам Рүстемді апелляциялық сатыдағы сот залынан босатуы, заңға сәйкес туысым Нұрлан мен жиенім Ерланды түрмеден босатуы керек. Сөйтіп келістік.
Этаппен келгенімде камераласым Мирошниченко болып шықты. Мирон — оны көптеген тұтқындар біледі. Сол кезде мен оны алғаш рет кездестірдім. Естеріңізде болса, ол Алтынбек Сәрсенбаевты өлтіруге қатысы бар деген іс бойынша өткен.
Оның неліктен және не үшін тергеу изоляторына ауыстырылғанын білмеймін. Қалай болғанда да, арамызда жақсы қарым-қатынас қалыптасты. Ол маған құрметпен қарады.
Тоқмәди ол кезде көрші камерада болатын. Оған ҰҚК қызметкерлері жиі келіп, шетелдік серіктестермен кездесуде қалай және не айту керектігі жайлы нұсқау беріп жүрді. Иә, мен үшін бұл адамдармен кездесу, олардың маған қарсы тергеу ойлап тапқан айыптау нұсқасына қалай қарайтынын көріп, білу қызықты болды. Бірақ неге екені белгісіз, мен де, Тоқмәди де сөйлесе алмадық. Оның орнына Тоқмәди екеумізді ұшақпен Тараз қаласына Тәтішевтің ісі бойынша сотқа жіберді.
