Шағын және орта бизнес қиын кезеңді бастан кешіп жатыр. Халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, сатып алу қабілетінің әлсіреуі, салық саясатының өзгеруі және сыртқы экономикалық қысымдар кәсіпкерлерге бір мезгілде бірнеше бағыттан соққы беруде. Сауда көлемі азайып, табыс төмендеген. Көптеген бизнес иелері бұрынғыдай жұмыс істеу мүмкін емес екенін айтып, ашық алаңда пікір білдіруде. Осы ретте қымбатшылық шарықтап, халықтың ақшасы күннен-күнге құнсызданып барады. Caravan.kz медиа порталы тақырыпты зерттеп көрді.
Болжамның мұншалықты өзгеруіне бағаның нақты өсуі себеп болды. 2025 жылғы сәуірде жылдық инфляция 10,7%-ға жетіп, алдағы бір жылға есептелген бүкіл болжам ауқымын бірден толтырды. Ең жоғары көрсеткіш Астанада тіркелді – 13,8%. Бұл өңірлер арасындағы ең жоғары және жағымсыз рекорд. Сәуір айындағы ел бойынша айлық инфляция 1,2%-ды құрады. Халық баға өсімінің қысымын әлі де сезініп жатыр.
Қазақстан Ұлттық банкі инфляцияға қатысты жаңартылған болжамдарын жариялады:
– 2026 жылы инфляция 9,4% деңгейінде болады деп күтілуде,
– 2027 жылы – 6,8%.
Бұл сандар инфляцияны мақсатты дәлізге қайтару алдыңғы ойлағаннан әлдеқайда ұзаққа созылатынын көрсетеді.
Инфляцияның жеделдеуі бірнеше себепке байланысты. Сарапшылар бағаның өсуіне ең алдымен азық-түлік қымбаттауы, логистикалық қиындықтар, теңгенің әлсіреуі және әлемдік энергетикалық, шикізат нарықтарының әсері себеп болғанын айтады. Бұған қоса, ішкі құрылымдық мәселелер де жағдайды күрделендіріп отыр. Мысалы, тұтыну қоржынындағы импорттың үлесі өте жоғары және негізгі салаларда бәсекелестіктің жоқтығы инфляцияны күшейтіп тұр.
Қаржы органдары ақша-несие саясатын қатаңдату және нарықтағы бәсекені арттыру қажет екенін айтуда. Бірақ әлеуметтік қысым бағаны ұстап тұру аясында халықтың сатып алу қабілетін қолдау арасындағы тепе-теңдік өте нәзік болып тұр.
Халық үшін бұл бағаның әрі қарай да өсетінін, ал нақты табыс пен сатып алу мүмкіндігі қысымда қала беретінін білдіреді. Енді мәселе инфляцияның қашан төмендейтіні емес, керісінше оған жету жолының қаншалықты ауыр болатынында.
Кәсіпкерлер де тығырыққа тірелді
Кәсіпкерлер құлдыраудың себептерінің бірі ретінде халықтың өмір сүру деңгейі мен сатып алу қабілетінің төмендеуін атайды. Соңғы айларда несие бойынша кешіктірілген төлемдер көбейіп, қарызды қайтармау жағдайлары жиілеген. Елде жалпы экономикалық тұрақсыздық байқалады. Сонымен қатар, саудадағы қиындықтар Ресеймен қарым-қатынастарға, антиресейлік санкциялар мен валютаның сыртқа ағылуына да байланысты.
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған тағы бір фактор — жаңа салық реформасы. Мемлекет тарапынан қолдау орнына бұл өзгерістер кәсіпкерлерге қосымша салмақ түсіріп, алаңдаушылықты күшейткен. Көптеген кәсіпкерлер бұл реформаны дамудың құралы емес, керісінше қысым деп қабылдайды. Соның салдарынан бизнес те, тұтынушылар да үнемі күйзеліс пен сенімсіздікті сезінеді.
Сұраныстың төмендеуі шетелде де байқалып отыр. Кәсіпкерлердің айтуынша, Қытай мен Түркиядағы жеткізушілер қазақстандық серіктестер тарапынан сатып алулар көлемінің азайғанын және төлемдердің кешіктіріліп жатқанын хабарлауда. Айта кетерлігі, бұл жағдайға қарамастан, тауарлар мен қызметтердің бағасы көтерілген жоқ, яғни бағалар көбіне валюта бағамына байланысты өзгеріп отырады. Сұраныстың азаюының басты себебі — баға емес, халықтың нақты табысының төмендеуі.
Кәсіпкерлердің бағалауынша, соңғы екі айда табыс 60–70%-ға дейін азайған. Сатылым көлемі де төмендеген. Сауда саласы терең дағдарысты бастан кешуде. Шағын және орта бизнес бір мезетте бірнеше қысымға тап болып отыр: халықтың сатып алу қабілетінің әлсіреуі, онлайн сауданың күшеюі, салық жүйесінің өзгеруі, жалдау ақысы мен қызметкерлерге кететін шығындардың артуы.
Онлайн сауда дәстүрлі офлайн сауданы ығыстырып барады. Онлайн платформалар төмен баға ұсынып, кейбір салықтардан босатылғандықтан, өндірістік тауарлардың сатылымы қысқаруда. Бұл әсіресе дәстүрлі дүкендерге ауыр тиіп отыр. Қазір адамдардың негізгі тұтынуы — тамақ. Ал басқа заттарға сұраныс едәуір азайған.
Әлеуметтік желілерде кәсіпкерлер өз қиындықтары туралы ашық айта бастады. Кейбірі 2023 жылдың желтоқсанынан бері шығынын жаба алмай жатса, ал кейбірі 2024 жылы мүлде тауар сатып алмаған. Олар девальвацияны, бағаның өсуін, табыстың азаюын және экономикалық саясаттың тиімсіздігін талқылауда. Көпшілігі елде өндіріс аз, шикізат экспортталады, ал өзіміз шетелден әкелінетін тауарларға тәуелдіміз деп есептейді.
Соған қарамастан, нарық бейімделуге мәжбүр. Халық қымбат заттардан бас тартып үйренді. Олар үнемді әрі тиімді жолдарын қарастырады. Мысалы, мейрамхана орнына — асхана, бутиктің орнына — онлайн дүкен. Дегенмен жалпы жағдай белгілі. Бизнес амалдап күнін сүріп жатыр, ал тұтынушылар үнемдеуге мәжбүр.