Осы тізімде Қазақстанның беделі қандай? Қай елдің университеті бәсекеге қабілетті? Сaravan.kz медиа порталы шетел басылымының зерттеу материалдарына сүйеніп жалғастырады.
Зерттеу мәліметтеріне сүйенсек, Орталық Азия елдері арасында Қазақстан көш бастап тұр. Яғни еліміздің жоғары білім беру жүйесі ең дамыған және халықаралық деңгейде танылған. Ал Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан университеттері рейтингте төмен орналасқан немесе мүлде енбеген. Сондай-ақ еліміздің беделді білім ордаларының тізімі жасалды.
Алматыдағы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (ҚазҰУ) өңірдегі жоғары оқу орындары арасында көшбасшы болып табылады. 2023 жылы QS University Rankings: Emerging Europe and Central Asia (EECA) рейтингі бойынша ҚазҰУ 19-орынды иеленіп, Орталық Азиядағы ең жоғары көрсеткішті университет атанды. Университетте 16 факультетте бакалавриат, магистратура және докторантура деңгейінде 350 бағдарлама, 67 кафедра және 32 ғылыми-зерттеу орталығы жұмыс істейді. ҚазҰУ халықаралық IQNET жүйесімен аккредиттелген, бұл оның білім беру бағдарламаларының әлемдік стандарттарға сәйкес келетінін растайды. 2023 жылы университетте 25 000 студент оқыған, олардың 15%-ы – 20 елден келген халықаралық студенттер. ҚазҰУ-дың академиялық беделі ғылыми жұмыстардың дәйексөз алуға негізделген: 2022 жылы университет Азия елдері арасында QS халықаралық зерттеу желісінде 185-орынға орналасқан.
Астанадағы Л. Н. Гумилёв атындағы Еуразиялық ұлттық университет (ЛНГУ) 2023 жылғы QS EECA рейтингі бойынша 40-орында тұр. Университет техникалық, гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар саласында маманданып, 17 000 студентке 180 бағдарлама ұсынады. ЛНГУ оқытушылар мен студенттер қатынасы жоғары болып ерекшеленеді: 2023 жылы бір оқытушыға 12 студент келіп, осы көрсеткіш бойынша Азиадағы жоғары оқу орындарының үздік 10-дығына кірді. 2022 жылы университет 150 халықаралық ынтымақтастық келісіміне қол қойып, Еуропа мен Азия университеттерімен алмасу бағдарламаларын іске асырды.
Алматыдағы Қ. И. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті (Satbayev University) QS EECA рейтингі бойынша 70-орында. Инженерлік және техникалық пәндерге маманданған бұл университетте 11 000 студент 80 бағдарлама бойынша білім алады. 2023 жылы зерттеу жобаларына 120 миллион доллар тартылып, бұл оның жылдық бюджеттің 60%-ын құрайды. Satbayev University Қазақстанның өнеркәсіптік кәсіпорындарымен белсенді ынтымақтасып, түлектерінің 85%-ын алғашқы жылы жұмыспен қамтиды.
Көрші елдің университтері
1993 жылы Бішкекте құрылған Орталық Азияның Американдық университеті (АУЦА) 2023 жылғы QS EECA рейтингі бойынша 138-орында тұр. АУЦА өзінің Bard College (АҚШ) серіктестігі арқасында АҚШ талаптарына сәйкес аккредиттелген дәрежелер береді. Университетте іскерлік әкімшілендіру, журналистика, антропология секілді салалар бойынша 14 бакалавр және 9 магистрлік бағдарлама бар. 2023 жылы АУЦА-да 1300 студент оқыған, олардың 30%-ы шетелдік. Университетте 300 компьютер, мультимедиялық аудиториялар, 75 000 кітаптан тұратын кітапхана бар. АУЦА гуманитарлық ғылымдарға басымдық береді, техникалық салаларда бәсекеге түсуі төмен болса да, халықаралық мансапқа ұмтылған студенттер арасында сұранысқа ие.
Ташкенттегі 2002 жылы құрылған Халқаро Вестминстер университеті (WIUT) батыс үлгісіндегі ағылшын тілді бағдарламаларды ұсынады. 2023 жылы WIUT-та бизнес, экономика және ақпараттық технологиялар салаларында 4000 студент білім алған. Университет Британ аккредитациясын алған дипломдар береді, бұл оны халықаралық еңбек нарығында сұранысқа ие етеді. QS EECA 2023 рейтингінде WIUT топ-200 қатарына кірмесе де, түлектерінің 90%-ын бітіргеннен кейін алты ай ішінде жұмысқа орналастыру арқасында беделі өсіп келеді.
Стипендиялық бағдарламалар
Орталық Азия елдерін зерттеуші ұйымның мәліметінше, білімге қолжетімділік стипендиялық бағдарламалар арқылы жүзеге асады.
Қазақстанда педагогика және медицина мамандықтары студенттері айына 67 200 теңге (145 доллар), техникалық мамандықтар студенттері 32 681 теңге (70 доллар) стипендия алады. 2023 жылы ҚазҰУ мен ЛНГУ студенттерінің 40%-ы оқу ақысын 100% жабатын мемлекеттік стипендияға ие болды. 1993 жылы басталған «Болашақ» бағдарламасы 2023 жылға дейін шетелде білім алған 14 000 студентті қаржыландырды, олардың 70%-ы Қазақстанға мемлекеттік және жекеменшік секторда жұмыс істеуге оралды.
Қырғызстанда стипендия мөлшері әлдеқайда төмен. АУЦА-дағы үздік студенттер айына 1600 сом (18 доллар), жылына бір рет берілетін президент стипендиясы 50 000 сом (566 доллар) құрайды. 2023 жылы Қырғызстанның мемлекеттік университеттерінде студенттердің тек 10%-ы стипендия алды, бұл аз қамтылған топтардың білім алуына кедергі келтіреді. АУЦА өз гранттарын ұсынады – студенттердің 20%-ы оқу ақысының 50%-ын өтейтін грант алады, бірақ жылдық шамамен 7000 доллар оқу ақысы университетті көпшілікке қолжетімсіз етеді.
Тәжікстанда стипендиялар тек мемлекет қаражатымен оқитын студенттерге беріледі. 2023 жылы жоғары президенттік стипендия айына 400 сомонӣ (36 доллар), орташа стипендия 200 сомонӣ (18 доллар), қанағаттанарлық деңгейдегі стипендия 120 сомонӣ (11 доллар) болды. Тәжікстан Білім министрлігінің дерегі бойынша, мемлекеттік университет студенттерінің 60%-ы стипендия алады, бірақ оның мөлшері негізгі шығындарды өтеу үшін жеткіліксіз. Тәжік халықаралық университеті сияқты жекеменшік оқу орындары қаржылық қолдауды сирек ұсынады, бұл олардың тартымдылығын азайтады.
Өзбекстанда мемлекеттік стипендиялар WIUT студенттерінің 15%-ының оқу ақысын жабады, бірақ мөлшері айына 500 000 сум (40 доллар) аспайды. 2023 жылы Erasmus+ және DAAD сияқты халықаралық ұйымдардың гранттарын 2000 студент алды, бұл оларға Еуропада білім алуға мүмкіндік берді. Алайда стипендияны бөлу критерийлерінің ашық еместігі студенттер арасында сынға ұшырайды.
Түлектердің болашағы
Бітірушілердің мансаптық перспективалары университеттің беделі мен мамандану саласына байланысты. ҚазҰУ мен ЛНГУ түлектері Қазақстанның мемлекеттік секторында талап етіліп, 65%-ы бір жыл ішінде жұмыс табады. Satbayev University инженерлері кен өндіру және мұнай-газ салаларында басымдыққа ие, онда орташа жалақы айына 300 000 теңге (650 доллар). АУЦА халықаралық ұйымдар мен ЖҚҚ үшін кадр дайындайды, бірақ төмен жалақы (орташа 300 доллар) себепті түлектердің тек 30%-ы Қырғызстанда қалады. WIUT түлектері PwC және Deloitte тәрізді халықаралық компанияларда жұмысқа тұрып, жалақысы 800 доллардан басталады.
Қазақстан көшбасшы
Халықаралық рейтингтер Қазақстан университеттерінің үстемдігін көрсетеді. 2023 жылы Times Higher Education топ-1000 рейтингінде тек ҚазҰУ (501–600 орында), ЛНГУ және Satbayev University (екіуі де 1500+ орында) енді. Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан университеттері «рейтингілік баяндамашылар» мәртебесінде, бұл олардың рейтинг критерийлеріне сәйкес келмейтінін білдіреді. Бұл ғылыми жарияланымдар мен дәйексөз алу деңгейінің төмендігімен байланысты: 2022 жылы Орталық Азия университеттері 12 000 мақала жариялап, оның 80%-ы Қазақстанға тиесілі болған.
Университет инфрақұрылымы
Бұл да тартымдылыққа әсер етеді. ҚазҰУ-де технопарк және 32 зерттеу орталығы бар, АУЦА-да заманауи кітапхана және кампустың барлық аумағында Wi-Fi жұмыс істейді. WIUT 2023 жылы жаңа корпустарға 10 миллион доллар инвестиция құйды, бірақ Өзбекстан мен Тәжікстан мемлекеттік университеттері ескірген құрал-жабдық пен қаржыландыру тапшылығынан зардап шегеді. Тәжікстан мемлекеттік университетінің орташа бюджеті жылына 5 миллион долларды құрайды, бұл ҚазҰУ бюджетінен 10 есе төмен.
Халықаралық ынтымақтастық жетекші университеттердің позициясын нығайтады. ҚазҰУ-де Еуропа, Азия және АҚШ университеттерімен 400 серіктестік келісім бар, ЛНГУ Erasmus+ және Horizon 2020 бағдарламаларына қатысады. АУЦА Болон үдерісіне интеграцияланған, бұл оның дипломдарын Еуропада мойындауды жеңілдетеді. WIUT Westminster университетімен серіктесіп, екі дипломды қамтамасыз етеді. Алайда Тәжікстан университеттері халықаралық байланыстарда шектеулі: 2023 жылы тек 5% студент айырбас бағдарламаларына қатысқан.
Дамуға кедергілер
Өңірдің негізгі проблемаларына қаржыландырудың төмендігі, тіл кедергілері және кадр ағымы жатады. 2023 жылы білім беруге Қырғызстанда ЖІӨ-нің 4%, Тәжікстанда 5%, Қазақстанда 3,5%, Өзбекстанда 5,5% жұмсалған, бұл OECD орташа көрсеткішінен (6%) төмен. Ағылшын тілі тек 10% бағдарламаларда оқытылатыны халықаралық зерттеулерге қолжетімділікті шектейді. Жыл сайын Орталық Азиядан 5000 түлек эмиграция жасайды, олардың 60%-ы Қырғызстан мен Тәжікстаннан.
Қорытындылай келе, ҚазҰУ, ЛНГУ және Satbayev University мықты академиялық базасы мен қаржыландыруы арқасында жетекші орындарға ие. АУЦА халықаралық аккредитациясымен ерекшеленсе, WIUT ағылшын тілді бағдарламаларымен тартымды. Қазақстан студенттерге ең көпстипендия төлейді. Ал басқа елдерде олардың мөлшері әлі төмен. Түлектердің мүмкіндіктері мамандық пен университеттің халықаралық байланыстарына тәуелді, алайда өңір жүйелі реформаларды қажет ететін сын-қатерлерге тап болып отыр.