Солтүстік Қазақстан облысындағы діни ахуал туралы құпия есеп Мәскеудегі КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы діни істері жөніндегі Кеңеске жолданған.Онда өңірде мұсылмандық ғұрыптың азайып келе жатқаны жайлы айтылған, бірақ қазақтардың жаназа кезінде барынша мұсылмандық ғұрыпты сақтап, тіпті мәйітті табытқа жатықызып жерлмеуге тырысатынына назар аударылады.
Бұл туралы Caravan.kz медиа порталы Нұрлан Салтаевтың фейсбуктегі парақшасына сілтеме жасап хабарлайды.
Ақпарат бойынша, Солтүстік Қазақстан облысында ислам дінінің кеңінен таралуына қысым көрсетілген.
«Татар діни белсенділерінің жоғарғы билігінде қазақ ұлтынан шыққан молда Бектасовтың келуіне қарсы болған оппозициялық көңіл-күй ұзаққа созылған жоқ. Бірақ оның орнына қазақтардың арасында Бектасовқа деген жаңа араздық қатынастар пайда болды, оның ықпалының нәтижесінде олардың бір бөлігі қауымның шаруашылық істерінен шеттетілді…
Мұсылмандардың діни өміріндегі ең маңызды оқиға – «құрбан айт» мейрамын тойлау болды. Петропавл қаласында 22/IX – «құрбан айттың» бірінші күнінде алдыңғы алты жылда алғаш рет «айт намазына» қатысушылар санының салыстырмалы түрде аз болғанын байқадым. Өткен жылмен салыстырғанда 800-1000 адамға кем болды. Айт намазы тек Мамлютка ауданында, жасы келген 50 шақты адамның қатысуымен өтті.
Бұл мәліметтер өткен жылғы мәліметтермен салыстырғанда, біздің аймақтағы мұсылмандар арасында діни қозғалыстың төмендеуі туралы қорытынды жасауға әкеледі. Алайда, бұл қорытынды дұрыс болмас еді, себебі, биылғы жылы ең діндар отбасылардың өзі мейрамды кейінге қалдыруға мәжбүр болды. Бұл жағдай ауыл шаруашылық жұмыстарының қысқа мерзімде аяқталуын талап ететін жоғары өнім жинау қажеттілігіне байланысты болды.
Сондықтан, «құрбан айт» мерекесін тойлаушылардың санының аздығын діни қозғалыстың төмендеуінің нақты көрсеткіші деп қабылдауға болмайды. Дегенмен, басқа жағынан, бұл төмендеудің белгілері бар. Мысалы, ауылдық жерлерде қазақ мұсылмандары арасында діни неке қию рәсімі – мұсылманша неке қию дерлік жойылған және балаға діни есім беру рәсімі біртіндеп жоғалуда. Бұл рәсімдерді азаматтық неке және туу туралы тіркеу рәсімдері алмастырды. Қоғамдық намаздар мен «жұма намазы» ауылдарда орындалмайды. Қаладағы белсенді мешітте жұма намазына 70-80 адам қатысады, ал күнделікті намаздарға тек 20 шақты қарт келеді.
Байқауларға сәйкес, бұл аймақта тұратын қазақ мұсылмандары діни талаптарға бейқам қарайды, күнделікті намаз, жұма намаздарын орындамайды. Бірақ, олар діни рәсімдердің кейбір сыртқы формаларына және олармен байланысты әдет-ғұрыптарға ерекше мән береді. Қазақ мұсылмандарының марқұмды еске алу рәсімдерін қатаң сақтау және оны бірінші күні-ақ дастарқан жаюмен атап өту әдеті бар. Марқұмның туыстары мен жақын таныстары қайтыс болған адамның отбасына мал әкеледі.
Бірақ, «жаназа» намазы барлық жерде қатаң сақталады. Мүмкіндік болған жағдайда, жаназа намазы азаматтық жерлеу рәсімі алдында орындалады. Бұл жағдайда марқұмның туыстары жаназа намазын азаматтық жерлеуден бұрын өткізуге тырысады. Азаматтық жерлеу аяқталғаннан кейін, жағдайға байланысты, марқұмның қабірінің басында Құран оқылады. Марқұмды табытсыз жерлеуге барынша күш салынады.
Облыста тұратын мұсылмандардың ішінде қазақ мұсылмандары, менің байқауымша, дінге қатысты ең үлкен бейтараптықты көрсетеді. Олар діндерінің мәніне салғырт қарап, оның негізгі талаптарын (күнделікті намаз, жұма намазы және т.б.) орындамай-ақ өмір сүре береді. Бірақ сонымен қатар, осы діннің кейбір сыртқы формаларына және олармен байланысты әдет-ғұрыптарға ерекше байланғандық танытады.
Осылайша, қазақ мұсылмандары барлық еске алу күндерін міндетті түрде сақтайды, әрі татар мұсылмандарынан айырмашылығы, марқұмды жерлеудің алғашқы күні-ақ еске алу асын береді. Тек қазақ мұсылмандары арасында ғана марқұмның туыстары мен жақын таныстары оның отбасына сойылған мал немесе еске алу асын (бата) беру үшін жеткілікті мөлшерде ет әкелу дәстүрі толық сақталған. Бұл сыйлықтар кейде марқұмның туыстары басқа аймақтан оның отбасына келе алғанға дейін бір ай немесе одан да ұзақ уақыт жалғасады.
Марқұмның туыстары неғұрлым көп болса, соғұрлым көбірек қой сойылады. Ал, 6-8 кг етті тек таныстары немесе марқұмның материалдық жағдайы төмен туыстары әкеледі. Бұл дәстүр кең таралған… Екі әйел алу дәстүрінің сақталуы одан да сирек кездеседі. «Бата» мен «қалыңмал» сияқты, екі әйел алу тек қалада тұратын және материалдық жағдайы жақсы қазақ мұсылмандары арасында ғана кездеседі.
Мұндай жағдайларды «қалыңмал» төлеуден де анықтау қиынырақ, себебі олар әдетте бірінші әйелмен жалған ажырасу арқылы жасырылады. Қалыңмал төлеу мен екі әйел алу қазіргі уақытта сирек кездесетін жағдай екенін тағы да атап өткім келеді.
Солтүстік Қазақстан облысы бойынша діни культтар істері жөніндегі Кеңестің уәкілі Ляпунов», деп жазылған.
1950 жылғы 10 қазан
КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы діни істері жөніндегі Кеңеске
Москва, Островский көшесі, 10
Көшірме: Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы діни культтар істері жөніндегі Кеңестің өкіліне
жолданады
Алматы қаласы, т. Сабитовқа
1/VII — 1950 ж. мен 1/Х — 1950 ж. аралығындағы ақпараттық есеп, деп көрсетілген.