Аймақ бұл сын-қатерге жалғыз қарсы тұра алмайды дейді мамандар. Ресей ғылыми, техникалық және инфрақұрылымдық қолдау арқылы өңір елдеріне 2030 жылға дейінгі дайындықта серіктес болуға дайын. Ендеше Ресей қалай көмектесе алады? Қазақстан су дағдарысына дайын ба? Caravan.kz медиа порталының тілшісі саралап көрді.
Қазақстан климаттың өзгеруіне байланысты мұздықтардың жедел еруі мәселесімен бетпе-бет келіп отыр. Бұл елдің су қауіпсіздігіне ғана емес, азық-түлік пен энергетикалық тұрақтылығына да тікелей әсер етуде. Тянь-Шань мен Памир тауларындағы мұздықтардың шегінуі еліміздің оңтүстік өңірлеріндегі өзендер ағысына әсер етіп, ауыл шаруашылығына қажетті судың азаюына алып келуде. Сонымен қатар, мұздық көлдердің көбеюі тасқын қаупін арттырып отыр.
Еліміздегі су қауіпсіздігі мәселесіне халықаралық қауымдастық та назар аударып отыр. 2023 жылы ЮНЕСКО елімізде мұздықтар мен мұзасты көлдердің картасын әзірлеу жобасын жариялады. Ресей бұл үдеріске белсенді түрде қатысып, жерді қашықтықтан зондтау технологияларын, соның ішінде «Канопус-В» спутниктерін ұсынып отыр. Бұл құралдар мұздықтардың еруін бақылауға және су ресурстарын басқаруда нақты шешімдер қабылдауға септігін тигізуде.
Қазақстан сонымен қатар кадрлық әлеуетті нығайтуға да көңіл бөлуде. 2024 жылы Ресейдің гидрометеорология университеті ұйымдастырған тасқын тәуекелдерін басқару жөніндегі онлайн-курсқа елімізден ондаған маман қатысты. Бұл мамандар болашақта су ресурстарын тиімді басқару мен тасқын қаупіне жедел әрекет ету саласында маңызды рөл атқарады.
Елімізде су үнемдейтін технологияларды енгізу бойынша нақты қадамдар жасалуда. 2024 жылы Ресей тікелей инвестициялар қоры қаржыландырған пилоттық жоба аясында Қазақстанда тамшылатып суару жүйесі қолға алынды. Бұл жүйе дәстүрлі әдістермен салыстырғанда суды 30–40%-ға аз тұтынады. Су тапшылығына бейім өңірлер үшін бұл-аса маңызды шешім.
Алайда Қазақстанның өз ішінде де қиындықтар бар. Су ресурстарын басқару мен климаттық бағдарламаларға бөлінетін қаржы көлемі шектеулі. Сонымен қатар, еліміз Тәжікстан мен Қырғызстандағы мұздықтардан бастау алатын өзендер ағысына тәуелді болғандықтан, өңірлік деңгейде су саясатын келісу аса маңызды болып отыр. Бұл бағытта Ресей делдал ретінде әрекет етіп, өңірлік үйлестіруді жақсартуға тырысуда.
Аймақтағы жағдай
Орталық Азияның басқа елдері-Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан да ұқсас сын-қатерлерге тап болуда. Тәжікстанда орналасқан 14 мыңнан астам мұздық Орталық Азия суының 60%-ын қамтамасыз етіп отыр. Соңғы 30–40 жылда бұл елде 1000-нан астам мұздық толығымен еріп кеткен. Қырғызстанда Адыгене мұздығы 1960 жылдан бері жыл сайын орта есеппен 16 метрге шегініп келеді. Мұндай процестер аймақтағы су тапшылығын арттырып, ауыл шаруашылығы мен энергетика секторына кері әсерін тигізуде.
Ресей Тәжікстан мен Қырғызстандағы гидроқұрылымдарды жаңғыртуға белсенді қатысуда. 2023 жылы Нүрек СЭС-ін қайта құру жобасы сәтті аяқталып, оның қуаты 10%-ға артты. Қырғызстандағы Токтогул СЭС-і де ресейлік инвестициялармен жаңартылуда. Бұл жобалар тасқын қаупін азайтып, судың тұрақты таралуына жағдай жасайды.
Аймақта 2023 жылы 79 гидрометеорологиялық апат тіркеліп, олардың 80%-дан астамы тасқын мен дауыл болған. 2000-нан астам адам қаза тауып, миллиардтаған доллар шығын келген. Мұндай апаттармен күресу үшін Ресей қолдауымен Тәжікстанда 15 жаңа метеостанция орнатылып, болжам дәлдігі 20%-ға артты.
Болашақ болжамдар мен сын-қатерлер
БҰҰ сарапшыларының болжауынша, 2035-2055 жылдары аймақта мұздықтардың еруі шегіне жетеді. Бұл Сырдария мен Әмудария секілді ірі өзендерде 2030 жылға дейін ағынның 1,5-2%-ға артуына әкелуі мүмкін. Алайда кейін мұздық массасының азаюынан 2050 жылға қарай су тапшылығы 20-25%-ға дейін жетуі ықтимал. Сонымен қатар, мұздық көлдердің көбеюі тасқын қаупін 15%-ға арттырады.
Ресей мұндай қауіптерге дайындықты күшейтуде. 2025-2030 жылдар аралығында тағы 50 мұздық бақылау станциясын орнатып, Алматыда өңірлік климаттық зерттеулер орталығын ашуды жоспарлап отыр. Ресей бұл орталыққа суперкомпьютер ұсынып, 2030 жылға дейін өңір мұздықтарының 80%-ын қамтитын деректерді өңдеуді көздейді.
Қаржылық және саяси шектеулер
Алайда бұл шаралардың табысты болуы аймақ елдерінің өзара ынтымақтастығы мен қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты. 2024 жылы Тәжікстан климаттық бағдарламаларға небәрі 50 млн доллар бөліп, нақты қажеттіліктің 10%-ын ғана қамтыды. Су пайдалану стратегиясының бірыңғай болмауы елдер арасындағы мүдде қайшылығын күшейтіп отыр. Қазақстан мен Өзбекстан өзендер ағысына тәуелді болса да, Тәжікстан мен Қырғызстанмен тиімді координация орната алмай отыр. Бұл-ұзақмерзімді шешімді қажет ететін маңызды мәселе.
2030 жылға қарай Ресей Орталық Азияда мұздықтардың еруі мен тасқын қаупін басқару ісінде басты серіктес болып қала береді. Қазақстан үшін бұл суды үнемдеп, қауіп-қатерлерге алдын ала дайындалуға мүмкіндік беретін стратегиялық әріптестік. Алайда өңір елдерінің ішкі ресурстарын жұмылдырып, өзара әрекеттестікті күшейтпейінше, су тапшылығы мен климаттық дағдарыс Орталық Азияның тұрақтылығына үлкен қауіп төндіруі мүмкін.
