Ертіс – Қазақстан мен Ресей үшін аса маңызды өзен. Оның ұзындығы 4248 шақырымға жетеді. Трансшекаралық өзен миллиондаған адам мен кәсіпорынды сумен қамтамасыз етіп отыр. Десе де, климаттың өзгеруі, ластану және суды әділетсіз бөлу мәселелеріне келгенде өзеннің болашағына айтарлықтай қауіп төніп отыр. Сaravan.kz медиа порталы жалғастырады.
2024 жылы Ертіс қайтадан көптің назарына ілікті. Себебі 2 шілдеде Абай облысы мен Ресейдің Омбы облысы өзара ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Бұл келісім 2028 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Құжатта экология, өнеркәсіп, білім беру мен цифрландыру салалары қарастырылған, десе де, Ертіс суы бірінші орында.
Ертіс өзені Қытайдың Алтай тауларынан басталып, Қазақстан мен Ресей арқылы ағып, Обь өзеніне құяды. Қазақстанда бұл өзен бес облысты сумен қамтамасыз етеді: Шығыс Қазақстан, Абай, Павлодар, Ақмола және Қарағанды. Қарағанды облысы Ертіс суын арнайы салынған Каныш Сәтбаев атындағы канал арқылы алады. Канал 1960-жылдары салынған, ұзындығы 458 шақырымды құрайды.
2024 жылғы мәліметке сәйкес, Ертіс бассейніндегі жалпы су тұтыну көлемі – 3,34 млрд текше метр. Оның ішінде 2,2 млрд текше метрді өнеркәсіп пайдаланады, ауыл шаруашылығы – 1 млрд, ал халыққа 137 млн текше метр тиесілі. Су ресурстары және ирригация министрлігі судан тапшылық жоқ екенін, бекітілген көлемдер халықтың сұранысын толық қамтитынын мәлімдеді.
Павлодар мен Өскемен сияқты өндірістік қалалар Ертіс суына қатты тәуелді. Өзен энергетика, металлургия, химия және тамақ өнеркәсібіндегі өндірістік процестерге қажетті суды береді. Мысалы, Павлодар мұнай-химия зауыты мен Өскемен металлургия комбинаты жыл сайын жүздеген миллион текше метр суды тұтынады. Сонымен қатар, Ертіс қала халқын ауыз сумен қамтамасыз ететін негізгі су көзі. Ресейдің Омбы облысында да Омбы қаласының 1,1 миллион тұрғыны үшін негізгі ауыз су көзі болып отыр.
Алайда Ертістің экологиялық мәселелері де аз емес. 2024 жылы Абай облысында Курчатов су арнасында апат болып, өзенге лас сулар төгілген. Павлодар облысының экологтары мен санитарлық дәрігерлері судан сынама алып, ластану фактісін растады. Курчатов су арнасы ағынды суларды толық тазаламағаны үшін 10 млн теңге айыппұл төледі. Бұл бірінші рет емес. 2023 жылы да дәл осындай айыппұл алған. Ең басты мәселе, мекеме судың төгілгенін уақтылы хабарламаған, соның кесірінен тиісті органдар жедел әрекет ете алмаған.
Қазақстан мен Ресей Ертіс бойынша экономикалық ынтымақтастықты күшейтіп жатыр. Абай облысында Ресеймен бірлескен 178 кәсіпорын жұмыс істейді. 2024 жылдың алғашқы жартысында Абай мен Омбы облыстары арасындағы тауар айналымы 129 млн доллар болды. Абай облысының әкімі Берік Уәли мен Омбы облысы үкіметінің төрағасы орынбасары Андрей Шпиленко кездесу өткізіп, екі өңір арасындағы байланысты одан әрі дамытуға уағдаласты. Кездесуде Ертісті бірге қорғау, экологиялық бақылау және өзендегі кеме қатынасы мәселелері де талқыланды. 2025 жылы Омбыда өтетін «Ертіс – достық және даму өзені» форумы осы мәселелерге арналмақ.
Сарапшылар Ертістегі судың азайып бара жатқанына алаңдаулы. Су ресурстары комитетінің бұрынғы төрағасы, Water Hub жетекшісі Анатолий Рябцевтің айтуынша, Ресейде Ертістің деңгейін ұстап тұру үшін арнайы бөгеттер салынған, ал Қазақстанда мұндай шаралар жеткіліксіз. 2024 жылы Ертістен Ресейге ағып кеткен су көлемі – 33,74 млрд текше метр. Бұл соңғы бес жылдағы орташа көрсеткіштен (28–30 млрд) көп. Рябцевтің айтуынша, қуаңшылық жылдары Қытай Ертіске құятын судың көлемін 12 млрд-тан 6–8 млрд текше метрге дейін азайтады. Қытай жыл сайын шамамен 4 млрд текше метр суды өз қажетіне алады. Салдарынан, Қазақстанға жететін судың азаюына тікелей әсер етеді. Қазақстан мен Қытай арасында бұл мәселе бойынша арнайы келісім жоқ, сол себепті жағдайды реттеу қиынға соғып отыр.
Ертістегі кеме қатынасы да шектеулі. Өскеменге дейін өзенмен жолаушылар мен жүк тасуға болады. Бұл үшін Шүлбі су қоймасы қажетті тереңдікті қамтамасыз етіп отыр. Бірақ Өскеменнен жоғары қарай өзен таязданып кететіндіктен, кеме қатынасы мүмкін емес. 2023 жылы Семей маңында Ресейден әкелінген ағаш өнімдерімен 120 мың тонна жүк тасылған. Алайда су деңгейі төмендесе, бұл да тоқтауы мүмкін.
Су мәселесін шешудің бір жолы ретінде Рябцев Сібір өзендерінің (Обь, Лена, Енисей) суын Орталық Азияға бұруды ұсынады. Бұл идея кеңес заманында талқыланған. Бірақ оның құны 500 млрд доллар деп бағаланған, ал жүзеге асыру мерзімі 15–20 жыл. Басқа нұсқа да бар. Ертістің суын Қазақстанның орталық өңірлеріне бұру. Мысалы, Астана мен Арал өңіріне. Бұл үшін Ертіс–Қарағанды каналына ұқсас жаңа жүйе қажет. Қазірдің өзінде 1974 жылдан бері жұмыс істеп тұрған осы канал жыл сайын 2 млрд текше метр суды Қарағанды облысына жеткізеді. Ол үшін 500 метр биіктікке су айдайтын 22 насос станциясы жұмыс істейді.
2025 жылы маусымда Қазақстан 2027–2036 жылдарға арналған су пайдалану лимиттерін бекітті. Олар 2016–2025 жылғы ескі лимиттердің орнына келді. Шектеу халықтың, өндірістің және ауыл шаруашылығының қажеттіліктерін ескере отырып жасалған. 2024 жылы Қазақстан Ертістен 26 млрд текше метр су пайдаланды, оның 20 млрд текше метрі Ресейге өтті. Су ағыны арнайы бақылау бекеттерінде – Қытаймен шекарадағы Боран және Ресеймен шекарадағы Прииртышское гидропосттарында бақыланады.
Экологиялық шаралардың бірі – Ертістің салаларын тазалау. 2023 жылы Новопокровка ауылында Жура өзенінің арнасын тереңдету жұмыстары басталды. Бұл мақсатқа 1,5 млн теңге бөлінді. 2024 жылы жұмыс жалғасты, ал Жаңасемей ауданында 2025-2027 жылдары тазарту құрылғыларын жаңарту жобасы әзірленіп жатыр. Жұмыстар Ертістің ластануын азайтуға бағытталған.
Солтүстік аймақтағы Ертіс мәселелерімен қатар, Қазақстанның оңтүстігінде де жағдай күрделі. Сырдария мен Әмудария сияқты Орталық Азияның басты өзендері судың шектен тыс пайдаланылуына байланысты азайып барады. 2024 жылы Өзбекстан жаңа канал ашып, Әмудариядан жылына 10 млрд текше метрге дейін су алуы мүмкін. Бұл Сырдарияға келетін судың мөлшерін азайтып, Қазақстанның оңтүстігіндегі су тапшылығын одан әрі күшейтеді. 1990-жылдары Арал теңізі тартылып, экологиялық апатқа ұшыраған. Егер судың деңгейі тағы түссе, жағдай қайталануы мүмкін.
Қазақстан 2029 жылға дейін 42 жаңа су қоймасын салуды жоспарлап отыр. Олар жыл сайын 10–12 млрд текше метр суды жинап отыруға мүмкіндік береді. Яғни, құрғақшылық жылдары судың тапшылығын азайтуға көмектеседі. Бірақ Қытай мен Ресеймен су бойынша арнайы келісімдер жасалмайынша, трансшекаралық ресурстарды тиімді басқару оңай болмайды.
Ертіс – тек су көзі ғана емес, Қазақстан мен Ресей арасындағы достықтың символы. 2024 жылғы келісім мен 2025 жылы өтетін форум бұл байланысты нығайтуға бағытталған. Алайда нақты экологиялық бақылау мен суды дұрыс пайдалану болмаса, өзен өзінің экономикалық және көлік ретіндегі маңызын жоғалтып алуы мүмкін.
