Ресми дерек бойынша, екі жылдың ішінде 30 мыңнан астам адам тұрақты тұру орнын өзгертіп, елден көшіп кеткен. Алайда нақты көрсеткіш әлдеқайда жоғары, көптеген адам үнсіз кетіп жатыр. Әрбір көштің артында жеке тағдыр, үміт пен көңілі қалған жүйеден кету бар. Caravan.kz медиа порталының тілшісі тақырыпты зерттеп көрді.
Кімдер кетіп жатыр және қайда?
Көші-қонға қатысты нақты статистика елімізде қалыптасқан жағдайды жақсы көрсетеді. Соңғы бес жылда Қазақстаннан 111 мыңнан астам адам тұрақты түрде шетелге көшіп кеткен. Олардың дені, еңбекке қабілетті жастағы азаматтар мен жоғары білімді жастар. Бұл көрсеткіш экономиканың белсенді бөлігі саналатын топтың елден кетіп жатқанын білдіреді.
Қазақстанда 2024 жылы көші-қон сальдосы алғаш рет оң көрсеткіш көрсетті +16 550 адам. Бұл дегеніміз, елімізге келушілер саны кетіп жатқандардан артық болған. Бірақ бұл жалғыз оң көрсеткіш, алдыңғы жылдары жағдай мүлде басқа болатын.
2018–2023 жылдар аралығында көші-қон сальдосы (елден кеткендер мен келгендердің айырмасы):
• 2018 жыл: 36 142 адам
• 2019 жыл: 31 287
• 2020 жыл: 20 694
• 2021 жыл: 28 058
• 2022 жыл: 19 069
• 2023 жыл: 2 936
Қазақстан азаматтары Ресей мен Германияға жиі қоныс аударған. Бұл елдерге 2020–2024 жылдары 100 мыңнан астам қазақстандық көшіп кеткен. Сондай-ақ, Оңтүстік Корея, Түркия, АҚШ, Польша мен Чехия секілді елдерге де қызығушылық артып отыр.
Көші-қонның басты себептері қатарында:
• Жоғары білім алу мүмкіндігі
• Жоғары жалақы мен өмір сапасы
• Әлеуметтік тұрақтылық
• Азаматтық немесе тұруға рұқсат алу
• Саяси немесе мәдени еркіндік
Көбінесе жастар шетелде білім алып, сонда қалып қоюда. Бұл жағдай тек жеке шешім емес, сонымен қатар елдегі мүмкіндіктердің шектеулі екенін де көрсетеді. Бәсекеге қабілетті жастар өз елінде өзін жүзеге асыруға мүмкіндік таппай, шетелде өз орнын іздеуге мәжбүр.
Мүмкіндіктерді іздеу: қашу емес, таңдау
Алма үш жыл бұрын отбасымен АҚШ-қа туристік виза арқылы көшіп кетті. Қазақстанда жағдайлары жаман болмаған, бірақ болашақ пен тұрақтылық үшін көшуге бел буған. Қазір олар Солтүстік Каролинада тұрады, екінші баласы сол жақта дүниеге келген, автоматты түрде АҚШ азаматы атанған. Қайтып келу жоспары жоқ.
«Еңбек етсең жақсы өмір сүресің. Мұнда тіпті еден жуушы мұғалімнен көп табады», – дейді Алма.
Айбол үш жыл АҚШ-та құрылыс пен кафеде жұмыс істеп, кейін елге оралған. Америка оған тәжірибе берген, бірақ туыстарға деген сағыныш жеңген.
«Америка мүмкіндіктер елі. Бірақ ол жақта үнемі бір нәрседен бас тартуың керек. Ақша бар, бірақ өзіңе уақытың жоқ. Үйге тартады. Ең бастысы өзіңе не керегін түсіну», – дейді ол.
Жібек, Алматыдан шыққан опера әншісі, қазір Италияда оқып, өнер жолында жүр. Консерваторияда білім алып, Еуропада қалғысы келеді.
«Қазақстанда вокалдық мектеп мықты. Бірақ Еуропада сахна да, конкурс та, мүмкіндік те көп. Мұнда қысым аз, бұл шығармашылыққа оң әсер етеді», – дейді ол.
Жүйелі себептер: экономика, білім беру, «аға-көке» мәселесі
Көпшіліктің кету себебі лайықты өмірге ұмтылыс. 2025 жылы Қазақстандағы орташа жалақы – 423 мың теңге, ал медианалық – небәрі 300 мың теңге. Бұл елдегі көпшіліктің нақты табысы. Ал АҚШ-тағы McDonald’s қызметкері сағатына 15 доллар (шамамен 7 500 теңге) алады. Күніне – 60 000 теңге. Міне, осы себептермен жастар елден безіп жатыр, арман қуып емес, қалыпты өмір сүру үшін.
Білім беру саласы да жиі сынға ұшырайды. Университеттер қымбат, ал білім сапасы төмен.
«Біздің білім балаларға нақты артықшылық бермейді. Ақылы оқисың – бірақ жұмыс табу үшін әлі де таныс керек. Байланыс болмаса – сен ешкім емессің», – дейді Алматы тұрғыны Алия Зейнолла.
Проблема тек оқу ақысының жоғары болуында емес, сонымен қатар практикалық дайындықтың әлсіздігі, материалдық базаның ескіруі, гранттар мен дипломдардағы жемқорлықта жатыр.
Мемлекеттік жүйедегі кландық құрылым мен ресурстарды бөлу тетігі ең ауыр мәселелердің бірі. Жастардың көпшілігі:
«Ағашың» болмаса, ешқайда көтеріле алмайсың, дейді. «Біреу бір орынға келсе – маңайы лезде сыныптастар, туыстарға толып кетеді. Бәрі “өзіміздікілермен” жабылған. Басқа адамның жолы жоқ», – дейді тағы бір сұхбаттасушы. Бұл жағдай адамдардың үмітін сөндіріп, белсенділігін жояды.
Қоғам не дейді: кету ме, қалу ма?
Халық түрлі пікірде. Бірі: «Егер мүмкіндік болса, дәл қазір Катар, Дубай, Германияға кетер едім», – дейді. Бірі отанында қалғысы келеді, бірақ елден күтер үміті жоқ. «Мен осы жерде тудым, халқымыз жақсы. Бірақ егер зейнетақыны басқа елде алуға мүмкіндік болса – кетер едім. Себебі мұнда күннен күнге қиындап барады», – дейді алматылық әйел.
Экономикалық қиындықтар, қымбатшылық, медицина мен бизнесті жүргізуге жасалатын қысым да көпшілікті шаршатқан.
«Барлығы бір нәрсе талап етеді – полиция, салық, әкімдік. Шағын бизнеске тыныштық жоқ», – дейді кәсіпкерлер.
Әрине, қалуды саналы түрде таңдағандар да бар. Олар елдің болашағына, мәдениетіне, халқына сенеді. Бірақ бәрі мойындайды: жүйелі өзгеріс болмаса, бұл сенімді сақтау қиын.
Қандай өзгеріс қажет?
Адамның шын таңдауы болуы үшін елде қалу шын альтернативаға айналуы тиіс. Бұл тек жалақы туралы емес. Ең алдымен, білім беру жүйесін дамыту қажет: сапалы әрі қолжетімді ету. Тек шәкіртақы ғана емес, түлектің біліміне қарай мансап құруға мүмкіндік болуы керек.
Жұмыс орындарын тек қағаз жүзінде емес, нақты түрде ашу. Жастардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдау: салық жеңілдіктері, қолжетімді несие, әкімшілік қысымнан қорғау.
Жастарға деген көзқарасты да өзгерту керек. Сенім арту, қолдау, «дәстүрден ауытқыдың» деп кінәламау. Ең бастысы – еңбекке лайықты баға беру. Себебі адам өз еңбегі бағаланатынын көрсе – ол кетпейді. Шетелде жалақы көп болса да, ол өз елі үшін қалуды таңдай алады.
Неліктен бұл дабыл қағарлық белгі?
Елден кетіп жатқан азаматтар қатарында тек қана білім алушылар мен жұмыс іздеушілер емес, сонымен бірге дәрігерлер, мұғалімдер, IT-мамандар, инженерлер, шығармашылық саланың өкілдері, зерттеушілер мен жас ғалымдар да бар. Бұл елімізде білікті кадрлардың тапшылығы мәселесін одан сайын күрделендіреді.
«Ақыл-ойдың ағыны» (brain drain) — бұл дамушы елдер үшін ең үлкен қауіптің бірі. Әсіресе демографиялық өсімі баяулаған, білікті еңбек күші жетіспейтін қоғамда бұл ұзақмерзімді экономикалық және әлеуметтік кері әсерлерге алып келеді.
Егер қазіргі үрдіс сақталатын болса, келесі 10 жылда елдің ғылыми әлеуеті, білім сапасы, медицина саласындағы қызмет сапасы мен технологиялық даму деңгейі айтарлықтай төмендеуі мүмкін. Бұл тек бүгінгі емес, ертеңгі ұрпақтың болашағына тікелей әсер ететін фактор.
Иммиграция қашу емес. Керісінше — ізденіс. Адамдар Отанын жек көргеннен емес, еркін тыныс алғысы келгеннен кетеді. Олар өз болмысын табу үшін адал, ашық, таза ауа іздейді. Таңдау ел пайдасына саналы түрде жасалуы үшін, ол таңдаудың өзі болуға тиіс. Ал адамда таңдау болғанда ғана, ол елінде қалуды дұрыс санайды.
