Бұл туралы Caravan.kz медиа порталы хабарлайды.
Алайда оның талап-арызы қабылданбады, және Фуллер шешімге шағым түсірді. Спойлер: оның апелляциясы қанағаттандырылып, комиссия қаражатты қайтару керек деген шешім шығарды.
Бірақ қазір бұл құжат басқа тұрғыдан қызықты. Openjurist.org сайтында жарияланған Фуллер ісінен америкалықтың КСРО-да болған кезіндегі мәліметтерді білуге болады.
Норман С.Фуллер деген кім?
Ол 1939 жылы Бостондағы консалтингтік инженерлік фирмада жұмыс істей бастады. 1943 жылдың көктеміне қарай 27 жастағы маманның төрт жылдық жақсы тәжірибесі болды, бұл оған ленд-лиз бағдарламасы бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Ол үйленіп, Огайо штатының Толедо қаласынан үй сатып алды. Фуллер жұмыс істейтін компания Кеңес үкіметі үшін кем дегенде төрт мұнай өңдеу зауытын салу туралы келісімшартқа ие болды және бірнеше қызметкерін белгісіз мерзімге КСРО-ға жіберуі керек еді. Фуллерге сол қызметкерлердің бірі болып, құрылыс пен зауыттарды іске қосу бойынша инженерлік қызметтерге қадағалау жүргізу ұсынылды.
Фуллер бұл ұсынысты бірден қабылдады, оған бірнеше себеп болды, олар бүгінгі таңда, 80 жылдан кейін де түсінікті. Сот құжатында оның шешіміне жоғары жалақы, «үлкен дамымаған елде» жұмыс істеу арқылы кәсіби өсу мүмкіндігі, сондай-ақ «мұндай тәжірибе мен қызметтің арқасында өз кәсібінде бедел мен абыройға ие болу» ықпал еткені жазылған. Бұдан бөлек, құжатта «шытырман оқиғаларға құмарлық» ерекше атап өтілген, бұл, бәлкім, барлық басқа себептерден басым түскен. Инженер Кеңес Одағында осы салада жұмыс істеп көрген таныстарымен сөйлесіп, бұл да оның ұсынысты қабылдауына әсер етті.
«Ол кезде АҚШ пен Ресей үкіметтері арасындағы қарым-қатынас өте достық сипатта болды», – деп жазылған құжатта.
Соған қарамастан, сапарға қажетті құжаттарды рәсімдеу, дайындық жұмыстары, оның ішінде қажетті екпелерді алу шамамен жарты жылға – 1943 жылдың маусымынан қарашасына дейін созылды.
Айта кетейік, қазіргі уақытта Ресей мен Қазақстанға сапарлау үшін арнайы екпелер талап етілмейді.
Тұрғын үй жағдайы
Фуллер мен оның досы әрі әріптесі Формель 1943 жылдың кеш күзіне қарай Нью-Йорктен Мәскеуге жолға шықты. Еуропадағы соғыс қимылдарына байланысты олар басқа жолды таңдады – Мексика шығанағы, Орталық және Оңтүстік Америка, Африка, Судан, Мысыр, Парсы (қазіргі Иран), Сталинград арқылы жетті.
«Америкалық елшілікте тіркелгеннен кейін Фуллер Гурьев ауылына жіберілді. Құжатта бұл елді мекен ауыл деп сипатталғанымен, ол шамамен 55 000 тұрғыны бар қала болатын. Гурьев – Мәскеуден 1500 миль (шамамен 2400 км) қашықтықта орналасқан, Орал өзенінің сағасында, Каспий теңізінің солтүстік жағалауында. Жазы 140° Фаренгейт (Цельсий бойынша 60°) ыстық, қысы 40° аязға дейін жететін қатал климаттағы бұл жердің тұрмыс жағдайы өте қарапайым еді. Бұл нағыз шытырман оқиғаны ұнататындар үшін сынақ болатын», – делінген сот құжатында.
Фуллер мен оның әріптестерінің жұмысы Атырау мұнай өңдеу зауытының 70 жылдығына орай жарық көрген кітапта да аталады. «Стратегиялық нысанның құрылысына бар күш салынды: зауыттың техникалық жобасын американдық “Баджер және ұлдары” компаниясы әзірледі».
Сол кітапта инженер-подполковник Романовскийдің (Ленинград) жаңа жердің климатына қатысты әсерлері келтірілген. Ол да мұндағы табиғатты аса ұнатпаған:
«Тақыр жер. Мұнда шөп те, ағаш та жоқ. Соғыстың қызған шағында күн күйіп тұр, сортаң далада зауыт пен қала салу керек. Бірақ үйлер салуға тас жоқ. Бұл жерде тек шаң мен тұз ғана бар», – деп сипаттайды Романовский 1940-жылдардағы Гурьевті.
Романовский мен Фуллердің таныс болуы әбден мүмкін, себебі америкалық инженердің басты міндеті – кеңес инженерлеріне көмек көрсету, яғни, жобалау құжаттамаларын түсіндіру, жұмыстарды жоспарлауға атсалысу, құрылыс бойынша ұсыныстар беру еді.
Америкалықтардың тұрмыс жағдайы
Келісімшарт бойынша, кеңес билігі шетелдік жұмысшыларға «қанағаттанарлық тұрғын үйлер мен жиһаз» беруі керек болатын. Бірақ күтілген стандарт пен шындықтың арасында үлкен айырмашылық болды.
«Орыстар үшін қанағаттанарлық деп есептелген жағдайлар америкалықтардың күткенінен әлдеқайда төмен болып шықты. Олар үнемі шағымданып, өздері лайықты деп есептеген тұрғын үйді талап етумен болды», – деп жазылған құжатта.
Алғашында олар НКВД бұрынғы иелерін күштеп шығарған үйге орналастырылды. Алайда бұл жағдай америкалықтарға ұнамады, ал олардың жаңа баспанаға көшуі туралы келіссөздер бірнеше аптаға созылды.
Кейінірек америкалықтар үшін үш коттедж салынды. Әрқайсысының көлемі 50 фут (15,2 м) ені, 100 фут (30,5 м) ұзындығы болатын. Үйлердің қабырғалары қуысты кірпіштен жасалған, арасы балшықпен толтырылған, төбесі ағаштан, үстіне рубероид пен қара май жағып жабылған. Әр үйде екі пәтер болды, олардың әрқайсысында жатын бөлме, қонақ бөлме, жуынатын бөлме, дәретхана және асүй бар еді. Жылу бөлек ғимараттағы қазандық арқылы беріліп, радиаторларға таратылатын. Ал коттедждер 5 акр (шамамен 2 гектар) аумақты алып, қоршаумен қоршалған.
Америкалықтарға берілген жиһаз тым аз болды – ескі орындықтар мен ағаш орындықтар ғана. Сондықтан Фуллер тапқырлық танытып, құрал-саймандар мен құрылыс материалдарын тауып, қажетті жиһаздарды өзі жасап алған. Ол ыңғайлы орындықтар, киім ілгіштер, сөрелер, шамдар және басқа да тұрмыстық бұйымдарды дайындады.
Ең қызығы, сот құжатында «Фуллер елден кеткеннен кейін, орыстар оның баққа арналған орындықтарының дизайнын көшіріп, өндірістік желіде шығаруды бастады» делінген. Кеңес жұмысшылары америкалық инженердің ыңғайлы әрі әдемі орындықтарын көріп, оларды көптеп өндіру туралы шешім қабылдаған.
Бастапқыда америкалықтарды орналастырған үйдің бұрынғы иелері олардың көшкеннен кейін қайтып оралды ма, жоқ па – бұл жайлы құжатта ешқандай дерек келтірілмеген.
Бос уақыт кезінде
Фуллер күн сайын бір-екі сағатын орыс тілін үйренуге арнады. Ол бұл тілді Нью-Йоркте оқи бастаған, кейін Гурьевте мұнай комиссариатының ресми аудармашысымен бірге жалғастырды. Ақыры, ол еркін әңгімелесуге жеткілікті деңгейде тілді меңгеріп, жергілікті тұрғындармен жақсы қарым-қатынас орнатты.
Бұл ең алдымен жұмысты тиімді жүргізу үшін қажет болды. Ал бос уақытты қалай өткізу керектігі бастапқыда қиындық тудырды. Кеңес әріптестері классикалық футбол мен боксты ұнататын, ал бұл ойындар Фуллер мен Формельге қызықсыз болды.
Сондықтан олар өздеріне таныс ойындарды ойлап табуға мәжбүр болды. Фуллер пинг-понг үстелін, баскетбол қалқандарын жасап, ағаштан подковалар ойып шығарды, өйткені жергілікті жылқылар тым кішкентай болғандықтан, олардың темір тағаларын пайдалану мүмкін болмады.
Бірте-бірте кеңестік таныстары америкалық ойындарға да үйрене бастады. Кейбіреулері баскетбол, бейсбол және америкалық футболдың бір түрінде жақсы шеберлікке қол жеткізді.
Фуллер өз учаскесінде асқабақ, қызанақ және жүгері өсіретін бақ ұйымдастырды, сондай-ақ гүлзар салды. Ол оларға тамақ дайындап жүрген орыс қызына америкалық тағамдардың кейбір рецептерін үйретуге тырысты, бірақ кейбір атауларды аудару мүмкін болмағандықтан, банкілерді нөмірлеп, ингредиенттерді солай белгілеуге шешім қабылдаған. Кейде өзі бәліш пісіріп жүрген.
Америкалықтарға Гурьевтен тыс жерлерге шығуға тыйым салынбаған, сондықтан олар джиппен жиі сапарға шығып тұрған.
Жергілікті халық және қарым-қатынас
«Жергілікті жұмысшылар мен кедейлер арасында белгілі бір үрей мен қысым атмосферасы орнаған. Олардың көбісі құпия полициядан қорқып, шетелдіктермен қарым-қатынастан қашқақтайтын», – деп жазылған құжатта.
Дегенмен, Фуллер мен Формель жоғары лауазымды шенеуніктермен жақсы таныстық орнатты. Олар кеңестік инженерлермен, штаб қызметкерлерімен, әскери офицерлермен және олардың отбасыларымен жиі араласып, әңгімелесіп, бір-бірін қонаққа шақырып тұрды.
Олар театр қойылымдарына, гастрольдік спектакльдерге, жәрмеңкелер мен цирк қойылымдарына, балет және басқа да ойын-сауық шараларына жиі барып тұрды. Кейбір театр труппалары Гурьевте төрт айға дейін аялдайтын.
Америкалықтарды банкеттерге де шақырған, олардың бірі Гурьевтегі жоғары жылдамдықпен және жоғары сапамен салынған құрылыс үшін КСРО-дағы ең жоғары марапатқа ие болған полковниктің құрметіне арналған салтанатты кеш болды. Кейін олар осы полковниктің үйінде арнайы шақырылған қонақтармен бірге жеке дастарқанға қатысу құрметіне ие болды.
Жалпы әсер
Фуллердің Гурьевте (қазіргі Атырау) атқарған жұмысы оған жағымды әсер қалдырған. Бірақ жалғыз қиындық – оның әйелі АҚШ-тан келе алмағаны, бұл ақыры оның елге оралуына себеп болған.