Орталық Азияда білім саласын дамытуда өзгелерге қарағанда әлдеқайда тұрақты және жүйелі қадамдар жасап келе жатқан Қазақстан. Біздің елдің тәжірибесі өзге елдерге қалай үлгі бола алады? Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
2019 жылдан бері елдің білім саласына бөлінетін бюджеті үш есеге ұлғайып, мұғалімдердің жалақысы екі есеге артты. 2025 жылы бастауыш сынып мұғалімінің орташа жылдық жалақысы 6 490 054 теңгені құрап отыр, ол шамамен 13 500 доллар немесе айына 1125 доллар. Салыстырмалы түрде еліміздің жағдайы көршілермен салыстырғанда жақсы дейді сарапшылар. Сондықтан Қазақстанда білікті кадрларды тартуға және ұстап қалуға мүмкіндік береді.
Қасым-Жомарт Тоқаев 2025 жылы мұғалімдердің құқығын қорғау және оларды кәсіби міндетіне қатысы жоқ жұмыстардан босату жөнінде заңнамалық өзгерістер енгізуді ұсынды. Бұл да педагог мамандығының тартымдылығын арттыруға ықпал етпек. Дегенмен, елде мәселе мүлдем жоқ деуге болмайды. Ауылдық жерлердегі мұғалімдер жалақыны кешіктіріп алу жағдайларына жиі тап болады. Мұның салдарынан несие төлемдерінде қиындықтар туындайды, өсімпұлдар қосылады. Мысалы, ауыл мұғалімі Райхан Тәжбекеева жалақы кешіктірілгендіктен қарызға батуға мәжбүр болғанын айтады. Яғни, Қазақстанда жалақы деңгейі өскенімен, төлемдердің тұрақсыздығы мұғалімдерді қаржылық тығырыққа тіреп отыр.
Ал енді көрші елдерге көз жүгіртсек, жағдай мүлдем басқаша.
Жалақы аз – білім сапасы төмен
Қырғызстан мен Тәжікстанда білім беру жүйесі жүйелік дағдарысқа тірелді. Ең негізгі себеп – мұғалімдердің еңбекақысының тым төмен болуы. Бұл жалақы отбасын асырауға жетпегендіктен, ұстаздар жаппай мектептен кетіп жатыр. Соның салдарынан мемлекеттік мектептердегі білім сапасы күрт төмендеді, ал жеке меншік мектептерге сұраныс артып, білім тек ауқатты отбасылардың үлесіне айнала бастады.
Қырғызстан
2025 жылы Қырғызстанда мұғалімнің орташа айлық жалақысы шамамен 490 долларды құрайды. Ал 2014 жылы Ош қаласының мұғалімдері небәрі 3800 сом (шамамен 68 доллар) алған. Бұрынғы мұғалім Миновар Рузиеваның айтуынша, бұл ақша азық-түлік пен киім алуға да жетпеген. Сол кездегі жалақы бір келі сиыр етінің бағасының тек 10%-ын ғана құрады.
Мұғалімдердің тапшылығы да бар. 2014 жылы Қырғызстанда үш мыңға жуық педагог жетіспеген, әсіресе математика, орыс тілі мен жаратылыстану пәндері бойынша. Кадр тапшылығы салдарынан оқушылардың білім сапасы төмендеді. 2005 және 2009 жылдары Қырғызстан PISA халықаралық тестілеуінде соңғы орынға тұрақтады: оқушылардың 80%-дан астамы оқу сауаттылығы, математика және жаратылыстану бойынша ең төменгі талаптарға сай келмеген. Осыдан кейін Қырғызстан бұл тестілеуге қатысудан мүлдем бас тартты.
Мұғалім мамандығының абыройы да құлдырады. Кеңес дәуірінде ұстаздық – құрметті, беделді мамандық саналса, бүгінде жалақы мардымсыз болғандықтан жастар бұл жолды таңдаудан бас тартып отыр. Көптеген мектепте зейнет жасындағы мұғалімдер жұмыс істеуде, өйткені жастар бұл салаға келмейді. Кейбір ұстаздар базарда жұмыс істеп, мектептегіден әлдеқайда жоғары табыс табатынын айтады.
Жеке мектептер ата-аналар үшін баламалы нұсқаға айналды. Қырғызстандағы жеке мектептерде оқу ақысы жылына кемінде 2800 доллардан басталады. Бұл елдегі орташа айлық табыс (473 доллар) аясында тек дәулетті отбасыларға ғана қолжетімді. Мұндай мектептерде сыныптар шағын, тәртіп жоғары, жеке тәсіл қолданылады. Ал қарапайым халықтың балалары мемлекеттік мектептерде қалып, сапасыз білім алуға мәжбүр.
Тәжікстан
Тәжікстандағы жағдай одан да қиын. 2010 жылы мұғалімнің орташа айлық жалақысы небәрі 56 долларды құраған, бұл елдегі орташа жалақыдан (70 доллар) да төмен болды. 2011 жылы мұғалімдердің жылдық табысы 240 доллар ғана болған, бұл – жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің 29%-ы. Мұндай көрсеткіш ұстаздықты аймақтағы ең төмен жалақы төленетін мамандықтардың қатарына қосты.
Тәжікстан халқының 35%-ын 15 жасқа дейінгі балалар құрайды, бірақ кадр тапшылығы өте өткір сезілуде. Көптеген мұғалім Ресейге немесе басқа елдерге жұмыс іздеп кетеді, себебі мигранттық табыс мектептегі еңбекақыдан бірнеше есе жоғары. Елде жаңа мектептер салынып жатқанымен (негізінен Ресейдің көмегімен), бұл мәселені шешпейді, өйткені басты түйткіл – мардымсыз жалақы.
Жеке мектептер мұнда да тек бай отбасылардың үлесінде. Жылдық оқу ақысы 1500 доллардан басталады, ал елдегі орташа айлық табыс бар болғаны 140 долларды құрайды. Осылайша, сапалы білім ауқатты қауым үшін ғана қолжетімді болып барады.
Кеңес дәуіріндегі жағдаймен салыстыру
Кеңес кезеңінде Орталық Азиядағы білім беру жүйесі толықтай мемлекет тарапынан қаржыландырылды. Мұғалімдерге тұрақты әрі жеткілікті еңбекақы төленді, олардың біліктілігін арттыру курстары жүйелі түрде ұйымдастырылды. Білім беру сапасы жоғары, барлығына тегін әрі қолжетімді болды.
Бүгінгі күні Қырғызстан мен Тәжікстан бюджеттік шектеулер себебінен білім саласын жеткілікті деңгейде қаржыландыра алмай отыр. Қырғызстан билігі 2014 жылы қаражат тапшылығына байланысты білім беру шығындарын арттыру бойынша шешімдерді орындау мүмкін еместігін мойындады. Тәжікстанда да ұқсас жағдай: Ресейдің көмегімен мектептер салынып, оқулықтар жеткізілгенімен, мұғалімдердің айлығы ең төмен деңгейде қалып отыр.
Қырғызстан мен Тәжікстанда мұғалімдердің жаппай кетуі – ең алдымен олардың еңбекақысының мардымсыздығынан туындаған құбылыс. Бұл кадр тапшылығына, білім сапасының төмендеуіне және мемлекеттік мектептердің балалар үшін тек уақыт өткізетін орынға айналуына әкеліп отыр. Жеке мектептер әлеуметтік теңсіздіктің көрсеткішіне айналды: сапалы білім тек байлар үшін ғана қолжетімді.
Қазақстан аймақтағы салыстырмалы түрде табысты үлгі болып отыр: мұғалімдердің жалақысы өсті, білім саласына қаржы көп бөлінуде. Дегенмен, мұнда да төлемдердің кешігуі секілді мәселелер шешімін таппай келеді.
Мәселені еңсеру үшін мұғалімдердің орташа айлық жалақысы кемінде 1500 доллар болуы шарт. Әйтпесе, аймақтағы мектептер кадрсыз қалып, білім сапасы одан әрі құлдырайды. Бұл әлеуметтік жіктелуді тереңдетіп, білімнің бәріне тең қолжетімді құқық емес, байлыққа байланысты артықшылыққа айналуына алып келеді.
