Қазақстандағы 2024 жылғы сайлау саясаты бірқатар маңызды оқиғалар мен реформаларға негізделген. Президент елде бірқатар реформалар жүргізе бастады. 2024 жылы Парламент сайлауы мен президенттік биліктің ықпалы алдыңғы орынға шығып отыр, деп хабарлайды Caravan.kz медиа порталы.
Сонымен қатар, 2024 жылы референдум арқылы атом электр станциясына қатысты маңызды шешім қабылдануы мүмкін. Бұл елдің энергетикалық қауіпсіздігіне ықпал ететін басты қадам болмақ. Бұл мәселе бойынша да қоғамда әртүрлі пікірлер бар, өйткені экологиялық және экономикалық тәуекелдер туралы алаңдаушылықтар айтылып келеді.
Қазақстан азаматтарының сайлау туралы ойлары елде жүргізіліп жатқан саяси реформалармен тікелей байланысты. Қазақстандықтар әлі де сайлау жүйесіне сенімсіздікпен қарайды. Бұл күмән сайлаудың әділдігіне, ашықтығына және шынайы бәсекелестіктің болмауына қатысты туындап отыр. Сол себепті Президент сайлау жүйесіне реформа жасауды жалғастырып келеді. Елде сайлауға қатысу деңгейі, әсіресе жастар арасында саяси белсенділік артуда. Сайлау туралы пікірлер көбінесе әлеуметтік желілерде талқыланады. Мұнда жастар мен белсенді азаматтар өз көзқарастарын білдіріп, саяси мәселелерді талқылайды. Кейбір азаматтар реформаларға үміт артып, елдің демократиялық даму жолына сенім білдірсе, басқалары саяси өзгерістер жеткіліксіз деп санайды.
«Біздегі орталық сайлау комиссиясы бейтарап ұйым ретінде Конституциямен бекітілген. Соңғы 30 жыл бойы жұмыс жасап келеді. Егер халықта осындай сенімсіздік пен күмән туындап жатса, оны бірінші кезекте сайлауды бақылайтын ұйымдар арқылы білуі керек. Мысалы 6 қазанда жалпыұлттық референдум өтеді. Біз саясаттанушылар тобы осы референдумдағы әділеттілікті сақтау үшін бақылаушылар тобын құрдық. Ол топтағы азаматтар республика бойынша референдумның әділ өтуін қадағалайды. Осындай тәуелсіз бақылаушылардың саны артқан сайын, елімізде сайлауға деген ашықтық транспаренттілік қалыптасады», — дейді сарапшы Нұрболат Нышанбаев.
Қазақстанның сайлау жүйесіне реформа қажет емес дейді сарапшы. Себебі әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, 2022 жылы бірқатар өзгерістер енгізілді. Бұл реформалар елдегі демократиялық процестерді жетілдіру және саяси жүйенің тиімділігін арттыру мақсатында жасалды.
Мажоритарлық және пропорционалдық жүйелердің үйлесуі: Қазақстан 2023 жылы сайлау жүйесінде мажоритарлық және пропорционалдық модельдерді біріктірген жаңа аралас жүйені енгізді. Бұл өзгеріс Германия және Жапония сияқты елдердің тәжірибесіне негізделді. Жүйе сайлаушыларға өз аймақтарынан тікелей өкілдерді таңдау мүмкіндігін береді, сонымен қатар партиялық тізімдер арқылы пропорционалдық өкілдікті қамтамасыз етеді. Мұндай жүйе жергілікті халықтың нақты өкілдерін сайлауға мүмкіндік береді және саяси партиялардың жалпы ықпалын сақтайды.
Ауыл әкімдерін тікелей сайлау: Қазақстанда ауыл және аудан әкімдерін тікелей сайлау енгізілді. Бұл әлемдік демократиялық тәжірибеге негізделген қадам, себебі көптеген елдерде жергілікті басқару органдарының басшыларын халық тікелей сайлайды. Халықтың жергілікті басқаруға тікелей қатысуын арттыру мақсатында Қазақстан бұл реформаны 2021 жылдан бастап қолға алды.
Содан бері 2,5 мыңға жуық әкім сайланды. Бұл – барша ауыл әкімдерінің 90 пайызға жуығы деген сөз. Қалғандары әкімнің өкілеттік мерзімі аяқталған кезде өз ретімен сайлана береді. Жаңа әкімдердің 60 пайызы бұрын мемлекеттік қызметте жұмыс істемеген. Олардың арасында әртүрлі кәсіп иелері, түрлі партия өкілдері бар. Орташа жасы – 46 жас. Бір сөзбен айтсақ, халық өзі таңдаған әкімдердің құрамы едәуір жаңғырды.
Былтыр күзде алғаш рет аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін сайлау басталды.Барлық облыста 45 әкім жаңа тәсілмен сайланды. Сайлау нәтижесі және сайланған әкімдердің жұмысы жан-жақты зерделенді. Соның қорытындысы бойынша түбегейлі шешім қабылданды.
Саяси партиялардың рөлін күшейту: Саяси партияларды тіркеу талаптарының жеңілдеуі де әлемдік тәжірибені ескере отырып жүзеге асырылды. Партияларды тіркеу үшін қажетті мүшелер санының азаюы және тіркеу рәсімінің жеңілдеуі Еуропа мен Орталық Азия елдерінің тәжірибесіне сүйенеді. Бұл реформа партиялық бәсекелестікті күшейтуге және саяси алаңның ашықтығын арттыруға бағытталған.
Сайлауды бақылау және ашықтықты қамтамасыз ету: Қазақстанда сайлауды бақылау институттары дамып келеді. Әлемдік стандарттар бойынша тәуелсіз бақылаушылардың сайлау үдерісіне қатысуы маңызды элемент болып табылады. Бұл тәжірибе ЕҚЫҰ және басқа да халықаралық ұйымдар тарапынан ұсынылған ұсыныстарды ескере отырып, сайлау процесінің ашықтығын арттыруға бағытталған.
«Қазіргі мәселе сайлау жүйесін реформалау емес. 2022 жылдан бері сайлау науқанына бірқатар өзгерістер енді. Партияларды тіркеу жұмысы жеңілдеді. Енді халықтың белсенділігі керек. Заңмен дұрыс жұмыс жасауымыз керек. Халық сайлауға белсенді қатысуы керек. Қоғамдағы мәселелер талқылану керек, ашық ойларын білдіре алуы керек. Содан кейін сайлау науқаны да дұрыс жұмыс жасайды», — дейді сарапшы.
Қазақстан келесі жылдан бастап жаңа жүйеге біржола көшеді. Бұл туралы Президент биылғы жолдауында айтты. Бұдан былай аудан және облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері тікелей сайлау арқылы ғана қызметке келеді. Әкімдердің өкілеттік мерзімі аяқталуына қарай, яғни ротация мерзімі жеткенде сайлау біртіндеп өткізіле береді. Бұл да – саяси жүйені реформалау ісіндегі кезекті маңызды қадам болмақ.
Осыдан бір жыл бұрын ҚР Мәжілісінің кезектен тыс сайлауы өткізілді. Ол 19 наурызда өтті. Ел азаматтары Парламент депутаттарын ғана емес, барлық деңгейдегі Мәслихат депутаттарын сайлауға мүмкіндік алды. Сайлау науқаны жаңартылған жүйе бойынша ұйымдастырылды.
Бұл сайлауда алғаш рет аралас сайлау жүйесі қолданылып, 98 депутаттың 29-ы бір мандатты округтер бойынша сайланды. Бұл жүйе парламенттегі өкілдікті әртараптандыруға бағытталған.
Сайлаудағы жаңалықтардың бірі – өзін-өзі ұсынған кандидаттар санының өсуі. Яғни, Қазақстандағы сайлау жүйесі айтарлықтай ашық әрі айқын бола бастады. Былтыр қоғамның белсенді азаматтары белгілі бір саяси партияның мүшесі болмаса да, өзіннің кандидатурасын ұсынуға мүмкіндік алды. 2022 жылғы Республикалық Референдумда қабылданған конституциялық реформалар қазіргі сайлау жүйесіне оң әсер берді. Жаңа партияларды тіркеу үдірісі жеңілдеді.
Соңғы екі жылда Қазақстанда тіркелген саяси партиялар саны артып, елдегі саяси жүйеге жаңа партиялар қосылды. Партияларды тіркеу талаптарының жеңілдетілуі және саяси реформалар арқылы жаңа саяси қозғалыстардың құрылуына мүмкіндік туды.
Amanat партиясы (бұрынғы Nur Otan): Елдегі ең ірі және жетекші саяси партия болып қала береді. Бұл партия биліктегі негізгі саяси күш ретінде әрекет етеді, оның басты мақсаты – елдегі тұрақтылықты сақтау және мемлекеттің дамуын қамтамасыз ету.
Ақ жол демократиялық партиясы: Қазақстанның парламентінде орны бар, бизнес пен кәсіпкерлердің мүдделерін қорғайтын партия. Партия экономикалық реформалар мен кәсіпкерлік қолдауды басты назарға алады.
Қазақстан Халық партиясы: Бұрынғы Қазақстан коммунистік халық партиясы ретінде танылған, бұл партия солшыл бағытты ұстанады және әлеуметтік мәселелерге басымдық береді.
Ауыл халықтық-демократиялық патриоттық партиясы: Ауыл шаруашылығы мен аймақтық дамуға байланысты мәселелерді көтеріп жүрген партия. Оның басты мақсаты – ауыл тұрғындарының мүдделерін қорғау.
Respublica партиясы: 2023 жылы жаңа тіркелген партиялардың бірі. Партия жас әрі белсенді кәсіпкерлер мен түрлі салалардағы өкілдерді қамтиды және қазіргі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған.
Baitaq партиясы: 2022 жылы тіркелген және экологиялық мәселелерді көтеретін партия. Оның негізгі міндеті – Қазақстандағы табиғи ресурстарды қорғау және экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясы (ЖСДП): Бұл оппозициялық бағыттағы партия. Ол демократиялық өзгерістер мен халықтың құқықтарын қорғауды басты мақсат ретінде ұстанады.
Бұл партиялар Қазақстандағы саяси процестерде белсенді рөл атқарып, әртүрлі әлеуметтік, экономикалық және экологиялық мәселелерді көтеруде. Соңғы жылдардағы реформалар партиялардың тіркелуін жеңілдетіп, саяси плюрализмді арттыруға ықпал етті.
Президент соңғы халыққа Жолдауында Қазақстан азаматтарының құқықтық сауаттылығы соңғы жылдары артқанын мәлімдеді. Бұл үдеріс үкіметтің және азаматтық қоғамның бірқатар шаралары мен бастамалары арқылы жүзеге асуда.
Білім беру және құқықтық ақпараттандыру: Қазақстанда заңдар мен құқықтар туралы білім беру саласында айтарлықтай жұмыс жасалып жатыр. Мектептер мен жоғары оқу орындарында құқықтық білім беруді арттыру мақсатында арнайы бағдарламалар енгізілуде. Сонымен қатар, құқықтық мәселелер бойынша халықты ақпараттандыру мақсатында үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдар көптеген іс-шаралар ұйымдастыруда.
Цифрлық қызметтердің қолжетімділігі: Цифрландыру саясатының арқасында құқықтық ақпаратқа қолжетімділік артты. “Egov” платформасы арқылы азаматтар өз құқықтары туралы ақпарат алып, мемлекеттік қызметтерді оңай пайдалана алады. Бұл азаматтардың өз құқықтары мен міндеттері туралы білімін кеңейтуде маңызды рөл атқаруда.
Құқықтық сауаттылықты насихаттау бағдарламалары: Мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру мақсатында арнайы бағдарламалар мен жобаларды іске қосуда. Құқықтық кеңес беру орталықтары мен онлайн платформалар да белсенді жұмыс істеп, азаматтарға күнделікті құқықтық мәселелер бойынша кеңес береді.
Сот жүйесіне қолжетімділік: Соңғы жылдары азаматтардың сот жүйесіне қолжетімділігін жеңілдету және олардың құқықтарын қорғауға байланысты құқықтық сауаттылығы артуда. Медиация және сот процесін жеңілдететін механизмдердің дамуы да құқықтық сауаттылықты арттыруда маңызды рөл атқарады.
Дегенмен, Қазақстанда құқықтық сауаттылықтың деңгейі әртүрлі аймақтарда бірдей емес. Қалалық жерлерде бұл көрсеткіш жоғары болса, ауылдық аймақтарда әлі де құқықтық білім беру мен ақпараттандыру қажет.
«Халықтың қатысуы Президенттік сайлауда өте жоғары болды. Екінші орында – Парламенттік сайлау. Ал референдумға халық өте төмен белсенділік танытады. Негізі халықтың белсенділігінің төмен болуы бірнеше факторға байланысты. Біріншісі, Кеңес одағы кезінен қалып қойған пікір. Бір адамның дауысы ешнәрсе шешпейді. Алдын-ала шешіліп қойған деген халықтың қалыптасқан пікірі. Екіншіден, негізсіз және фейк ақпараттың таралуы. Халық ақиқатқа емес, таратылған жалған ақпаратқа сенеді. Осындай себептер халықтың сайлау науқандарына деген көзқарасын өзгертіп жатыр. Тағы бір өзекті мәселе – халық пен билік бір-біріне жау ретінде қарайды деген көзқарас. Бұл тек бізде емес, әлемдегі бар үдіріс. Бұл ойдан арылу керек», — дейді саясаттанушы.
Қазақстаның әр азаматы дауыс беру оның конституциялық құқығы екенін, оның жеке тұлға ретінде қоғамда маңызды рөл атқаратынын сезінуі керек. Қазір Президенттік немесе Партияға дауыс бергенде сайлау бюллетеніне өзгерістер енген. Халықтың үшінші таңдауы бар. Ол «ешкімді таңдамаймын» деген де бағыт бар. Бұл да бір демократиялық «Жаңа Қазақстан» үлгісі.