Елімізде миллиондаған адам базардағы сауда арқылы күн көріп отыр. Базар тек сауда орны ғана емес, халықтың жұмыс орны, табыс көзі және әлеуметтік тірек. Егер ресми экономика құлдыраса, миллиондаған халықты кім асырайды? Сaravan.kz медиа порталы жалғастырады.
2023 жылғы мәліметтерге сүйенсек, бейресми экономика Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) шамамен 15-20% үлесін құрайды. Бұл көрсеткіш ел үшін аз емес, себебі формалды экономикада жұмыс табу қиын, ал базардағы сауда әр адамға оңай қолжетімді мүмкіндік береді.
Қазақстан базарларының тағы бір ерекшелігі олардың халықаралық саудамен тығыз байланысы. Мәселен, 2023 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда айналымы 43,8 миллиард долларға жетті. Осы көлемнің едәуір бөлігі базарлар арқылы елге кіріп, халыққа тікелей жетеді. Базарлар Қытай мен Түркиядан келетін тауарлардың басты өткелі.
Қазақстанда базардағы саудагерлер үшін салық салу жеңілдетілген. Кәсіпкерлер көбіне патенттік жүйемен жұмыс істейді. Бұл салық төлеуді де, сауда бастауды да жеңілдететін жол. Базардағы патенттік жүйе көптеген адамдарға өз ісін заңды түрде жүргізуге мүмкіндік беріп отыр.
Әйелдердің орны: базардағы тірек
Қазақстанда базардағы саудагерлердің шамамен 40 пайызы әйелдер. Бұл айтарлықтай үлкен көрсеткіш. Базар әйелдер үшін экономикалық тәуелсіздікке жетудің маңызды мүмкіндігіне айналған. Әйелдер көбінесе отбасылық бюджеттің негізгі бөлігін қамтамасыз етіп, базардағы табысы арқылы бүкіл үйін асырап отыр.
Дегенмен, әйелдер базардағы саудада бірқатар қиындықтарға да тап болады. Атап айтқанда, несие алуда кедергілер бар, базардағы жұмыс пен үй шаруасын қатар алып жүру қиын, кейбір жағдайларда гендерлік кемсітушілік кездеседі. Осыған қарамастан, базар әйелдер үшін табысты әрі қолжетімді кәсіп болып отыр.
Қазақстанда соңғы жылдары базарларды цифрландыру, электрондық төлемдерді енгізу жұмыстары басталды. 2023 жылы іске қосылған базарларды жаңғырту бағдарламасының нәтижесінде саудагерлердің табысы 8%-ға өсті. Яғни базар экономикасы формалды секторға біртіндеп жақындап келе жатқанын көрсетеді.
Көрші елдердегі жағдай
Қырғызстанда базар экономикасының рөлі Қазақстаннан да үлкен. Мұнда бейресми экономика ЖІӨ-нің 30-40% үлесін құрайды. Елдегі ең ірі базар «Дордой» — ұлттық экономиканың тірегіне айналған. Бұл базар жыл сайын шамамен 5 миллиард сом салық әкеледі, бұл тіпті елдің ең ірі кәсіпорындарымен бәсекелесе алады.
Қырғызстанда базардағы кәсіпкерлердің 60%-ы әйелдер. Олар көбінесе отбасының негізгі асыраушысы. 2022 жылы «Дордой» базарында әйелдер отбасы табысының 70%-ын қамтамасыз еткен.
Мұнда да кәсіпкерлер патент арқылы жеңілдетілген салық төлейді. 2022 жылы бір жылдық патент бағасы шамамен 5000 сом (72 АҚШ доллары) болған. Бұл кез келген адамға базарда сауда жасауға мүмкіндік береді.
Алайда, Қырғызстанда онлайн сауданың дамуы әлі баяу. Тұрғындардың тек 15%-ы ғана интернет арқылы төлем жасайды, сондықтан базарлар әлі де басты сауда орны болып отыр.
Ал Тәжікстан үшін базар халықтың аман қалу жолы. Тәжікстанда базар тек сауда орны емес, халықтың күнкөрісін қамтамасыз ететін өмірлік маңызды алаң. Елде бейресми экономика ЖІӨ-нің 25-35% үлесін құрайды. Базарлар бейресми жұмыспен қамтылғандардың 60%-ына жұмыс беріп отыр.
Тәжікстанда 2009 жылы ресми жұмыссыздық деңгейі 2,1% болғанымен, бейресми деректер бойынша шынайы жұмыссыздық 40%-ға жеткен. Базарлар осы бос орынды толтырып отыр.
Тәжік әйелдерінің де рөлі ерекше. Ер азаматтардың көпшілігі шетелге еңбек миграциясына кеткендіктен, базарларда жұмыс істейтін әйелдер көбіне отбасының жалғыз асыраушысына айналған. Бірақ олар да несиеге қол жеткізуде және әлеуметтік қорғауда қиындықтарға тап болуда.
Электрондық сауда Тәжікстанда өте баяу дамуда. Онлайн төлемдерге сенім аз, интернет қолжетімділігі төмен, ал сауданың 70%-ы ауыл тұрғындары арқылы базарларда жүзеге асырылады.
Өзбекстан соңғы жылдары базар экономикасын ынталандыруға кірісті. 2019 жылдан бастап шағын бизнеске салықтық жеңілдіктер енгізіліп, базардағы тіркелген кәсіпкерлердің саны 20%-ға артты.
Мұнда да әйелдердің үлесі үлкен, базардағы саудагерлердің 45%-ы әйелдер. 2020 жылдан бері іске қосылған микронесие бағдарламалары арқасында әйелдер кәсіпкерлігі айтарлықтай өсті.
Электрондық сауда да өз қарқынын табуда. 2023 жылы онлайн сауда көлемі 1,2 миллиард долларды құрап, бұл базарға біраз бәсеке туғыза бастады. Бірақ та, базарлар әлі де Өзбекстандағы негізгі сауда алаңы болып тұр.
Орталық Азиядағы ең жабық нарық — Түрікменстан. Мұнда жеке кәсіпкерлікке шектеу көп, салық ауыр, әкімшілік кедергілер жоғары. Жекеменшік сектор ЖІӨ-нің 20%-ын ғана құрайды.
Базарлар қатаң бақылауда, сауда ассортименті шектеулі, салықтың ауыртпалығы кәсіпкерлердің табысын 30%-ға дейін жеп қояды. Әйелдердің базардағы үлесі — 20%-дан төмен.
Түрікменстанда интернет те дамымаған. 2023 жылы халықтың тек 25%-ында ғана интернетке қолжетімділік болды. Электрондық сауда жоқтың қасы, ал базарлар да қоғамның шетінде қалып барады.
Электрондық сауда негізінен жастар мен қалалықтарға бағытталған. Ал базарлар ауыл тұрғындары мен үлкен жастағы адамдар үшін әлі күнге дейін ең қолайлы сауда алаңы болып отыр. Базар тек тауар сату орны емес, бұл ақпарат алмасатын, қоғамдастықты біріктіретін әлеуметтік орта.
Мысалы, Тәжікстанда 2023 жылы базардағы сауданың 70%-ын ауыл тұрғындары жасаған. Базарлар көпшілік үшін тікелей, жылдам, сенімді сауда орны.
Базардың болашағы қандай?
Сарапшылардың пікірінше, 2030 жылға дейін Орталық Азияда бейресми экономиканың үлесі 5-10%-ға азаюы мүмкін. Дегенмен, базарлар әлі ұзақ уақыт өз маңызын жоғалтпайды.
Қазақстанда базарларды жаңғырту мен цифрландыру белсенді жүріп жатыр. Электрондық төлемдер енгізіліп, саудагерлер табысы 8%-ға өскен.
Базарлар — Орталық Азия халықтарының экономикалық және әлеуметтік өмірінің маңызды бөлігі. Миллиондаған адамның жұмысы, табысы, тіршілігі. Базарлардың өміршеңдігі олардың икемділігі мен халыққа қолжетімділігінде. Әйелдердің базар экономикасындағы рөлі ерекше. Олар табыс тауып қана қоймай, өз отбасылары мен қоғамдарына тұрақтылық әкеліп отыр. Электрондық сауда дамып, салық саясаты өзгере бастағанымен, базарлар Орталық Азия қоғамының ажырамас бөлшегі болып қала береді. Базар бұл жай ғана сауда емес, бұл өмір.